Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.5.3.1.1 Samenstellingen met versterkende betekenis
Het gebruik van substantieven met een versterkende betekenis als linkerdeel van adjectivische samenstellingen is wijd verbreid, net zoals in nominale samenstellingen. Er kan bijvoorbeeld sprake zijn van een stereotype vergelijking die leidt tot een versterkende interpretatie, zoals in de volgende samenstellingen:
1beeldschoon ‘zo mooi als een beeld’
donszacht ‘zo zacht als dons’
eivol ‘zo vol als een ei’
hondstrouw ‘zo trouw als een hond’
ijskoud ‘zo koud als ijs’
kaarsrecht ‘zo recht als een kaars’
kristalhelder ‘zo helder als kristal’
pijlsnel ‘zo snel als een pijl’
roetzwart ‘zo zwart als roet’
spekglad ‘zo glad als spek’
torenhoog ‘zo hoog als een toren'
zonneklaar ‘zo helder als de zon’
Ook taboewoorden en religieuze woorden worden gebruikt om een hoge graad van (vaak negatieve) waardering weer te geven:
2godsonmogelijk, pisnijdig, poep(ie)duur, reteslim, schijtziek, stronteigenwijs informeel Deze vormen komen geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het informele taalgebruik.
Het versterkend gebruik van de linkerdelen van adjectivische samenstelling vinden we ook in samenstellingen met ziel-s:
3zielsbedroefd, zielsgelukkig, zielsgraag, zielsveel
Bij een aantal woorden staat de versterkende betekenis los van de oorspronkelijke betekenis, en worden ze bovendien in meer of mindere mate productief gebruikt. Dit geldt bijvoorbeeld voor de linkerdelen in de volgende samenstellingen, waarvan de meeste informeel, of zelfs zeer informeel, zijn:
4bere-: bere-enthousiast, bereleuk, beregezellig, beresterk
bloed-: bloedjong, bloedgeil, bloedmooi, bloedserieus
dood-: doodgewoon, doodleuk, doodnormaal, doodonverschillig
kei-: keigezellig, keigoed, kei-interesssant, keileuk
pis-: pisboos, pislink, pisnijdig, piswoest
poep-: poepaardig, poepgaaf, poepgezellig, poepleuk
rete-: retegaaf, retegemeen, retegoed, retestrak
reuze-: reuze-aardig, reuzebenieuwd, reuzefijn, reuzegewoon
stront-: strontberoerd, strontverkouden, strontvervelend, strontziek
De woorden bere, reuze en rete hebben een afwijkende spelling vergeleken met bijvoorbeeld beren in berenjong, reuzen in reuzenrad en reten in retenkrabbers ‘railreinigers die met een haak het vuil uit de rails krabben’. Met versterkende betekenis zijn het prefixoïden geworden, en in dat gebruik hebben ze geen meervoudsvorm op -en. Het woord reuze heeft zich door deze betekenisontwikkeling verder kunnen ontwikkelen tot een adjectief. Dat geldt ook voor de substantieven kei, klote en kut die met versterkende betekenis gebruikt worden als de linkerdelen van samenstellingen:
Van Goethem (2014), Norde & Van Goethem (2015: 138-139).
5Dat vind ik echt reuze!
We hebben kei genoten van de hartewens.
Ik voel me klote.
Dat is het kutst van alles.
De substantieven met versterkende betekenis in adjectivische samenstellingen kunnen in Nederland ook optreden in de vorm van verkleinwoorden (6a). Soms wordt de verbindingsklank -s- toegevoegd, maar dit is niet verplicht, anders dan bij het gewone gebruik van een verkleinwoord als linkerdeel van een samenstelling. Het gebruik van deze woorden is karakteristiek voor informeel taalgebruik:
Zie Norde & Morris (2018).
6abommetje-vol, mud-je-vol, spiegel-tje-glad, stapel-tje-gek, vlijm-pje-scherp in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
baap-je-s-trots, beer-tje-s-sterk, toren-tje-s-hoog in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
In het woord schathemeltjerijk is ook het versterkende linkerdeel schathemel van een verkleinsuffix voorzien. Het betekeniseffect van de toevoeging van een verkleinwoordsuffix is dat, afhankelijk van de context, de versterkende betekenis van het substantief enigszins versterkt of verzwakt wordt.
Ook werkwoorden en bijwoorden met een versterkende betekenis verschijnen in Nederland een enkele keer in de diminutiefvorm, zoals kotsjemisselijk en klaartjewakker.
Door combinatie van aller- (historisch een genitiefvorm van het woord al met de betekenis ‘van allen’) met een adjectief in de overtreffende trap wordt de subjectief waarderende betekenis van het basiswoord versterkt. Voorbeelden zijn:
7alleraardigst, allerbest, allerheiligst, allerindividueelst, allerliefst, alleroudst
Literatuur
Fletcher (1980), Van der Sijs (2001: 537-546), Booij (2010: Chapter 3), Van Goethem (2008, 2014), Hoeksema (2012), Norde & Morris (2018).###
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links