12.5.3.1.1 Samenstellingen met versterkende betekenis
Het gebruik van substantieven met een versterkende betekenis als linkerdeel van adjectivische
samenstellingen is wijd verbreid, net zoals in nominale
samenstellingen. Er kan bijvoorbeeld sprake zijn van een stereotype
vergelijking die leidt tot een versterkende interpretatie, zoals in de volgende
samenstellingen:
1beeldschoon ‘zo mooi als een
beeld’
donszacht ‘zo zacht als
dons’
eivol ‘zo vol als een
ei’
hondstrouw ‘zo trouw als een
hond’
ijskoud ‘zo koud als
ijs’
kaarsrecht ‘zo recht als een
kaars’
kristalhelder ‘zo helder als
kristal’
pijlsnel ‘zo snel als een
pijl’
roetzwart ‘zo zwart als
roet’
spekglad ‘zo glad als
spek’
torenhoog ‘zo hoog als een
toren'
zonneklaar ‘zo helder als de
zon’
Ook taboewoorden en religieuze woorden worden gebruikt om een hoge graad van (vaak negatieve) waardering weer te geven:
2godsonmogelijk, pisnijdig, poep(ie)duur, reteslim,
schijtziek, stronteigenwijs
informeel
Deze vormen komen geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het informele taalgebruik.
Het versterkend gebruik van de linkerdelen van adjectivische samenstelling vinden we ook in samenstellingen met ziel-s:
3zielsbedroefd, zielsgelukkig, zielsgraag, zielsveel
Bij een aantal woorden staat de versterkende betekenis los van de oorspronkelijke betekenis, en
worden ze bovendien in meer of mindere mate productief gebruikt. Dit geldt
bijvoorbeeld voor de linkerdelen in de volgende samenstellingen, waarvan de
meeste informeel, of zelfs zeer informeel, zijn:
4bere-: bere-enthousiast,
bereleuk, beregezellig, beresterk
bloed-: bloedjong, bloedgeil,
bloedmooi, bloedserieus
dood-: doodgewoon, doodleuk,
doodnormaal, doodonverschillig
kei-: keigezellig, keigoed,
kei-interesssant, keileuk
pis-: pisboos, pislink,
pisnijdig, piswoest
poep-: poepaardig, poepgaaf,
poepgezellig, poepleuk
rete-: retegaaf, retegemeen,
retegoed, retestrak
reuze-: reuze-aardig,
reuzebenieuwd, reuzefijn, reuzegewoon
stront-: strontberoerd,
strontverkouden, strontvervelend,
strontziek
De woorden bere,
reuze en
rete hebben een afwijkende
spelling vergeleken met bijvoorbeeld
beren in
berenjong,
reuzen in
reuzenrad en
reten in
retenkrabbers
‘railreinigers die met een haak het vuil uit de rails krabben’. Met versterkende
betekenis zijn het prefixoïden geworden, en in dat gebruik
hebben ze geen meervoudsvorm op -en. Het woord
reuze heeft zich door deze
betekenisontwikkeling verder kunnen ontwikkelen tot een adjectief. Dat geldt ook
voor de substantieven kei,
klote en
kut die met versterkende
betekenis gebruikt worden als de linkerdelen van samenstellingen:
Van Goethem (2014), Norde & Van Goethem (2015: 138-139).
5Dat vind ik echt
reuze!
We hebben kei genoten van de
hartewens.
Ik voel me
klote.
Dat is het kutst van
alles.
De substantieven met versterkende betekenis in adjectivische samenstellingen kunnen in Nederland
ook optreden in de vorm van verkleinwoorden (6a). Soms wordt de verbindingsklank
-s- toegevoegd, maar dit is niet verplicht,
anders dan bij het gewone gebruik van een verkleinwoord als linkerdeel van een
samenstelling. Het gebruik van deze woorden is karakteristiek voor informeel taalgebruik:
Zie Norde & Morris (2018).
In het woord schathemeltjerijk is ook het versterkende linkerdeel schathemel van een verkleinsuffix voorzien. Het betekeniseffect van de toevoeging van een verkleinwoordsuffix is dat, afhankelijk van de context, de versterkende betekenis van het substantief enigszins versterkt of verzwakt wordt.
Ook werkwoorden en bijwoorden met een versterkende betekenis verschijnen in Nederland een enkele
keer in de diminutiefvorm, zoals
kotsjemisselijk en
klaartjewakker.
Door combinatie van aller- (historisch een genitiefvorm van het woord al met de betekenis ‘van allen’) met een adjectief in de overtreffende trap wordt de subjectief waarderende betekenis van het basiswoord versterkt. Voorbeelden zijn:
7alleraardigst, allerbest, allerheiligst, allerindividueelst, allerliefst, alleroudst
Literatuur
Fletcher (1980), Van der Sijs (2001: 537-546), Booij (2010: Chapter 3), Van Goethem (2008, 2014),
Hoeksema (2012), Norde & Morris (2018).###
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |