12.6 De vorming van bijwoorden
In het Nederlands kunnen adjectieven gebruikt worden als bijwoorden zonder enige morfologische
markering. Zo worden de woorden leuk
en onwijs in de zinnen (1a) gebruikt als een adjectief, en in zin (1b) als een
bijwoord:
Toch zijn er ook achtervoegsels waarmee specifiek bijwoorden gemaakt kunnen worden. Het
basiswoord is meestal een adjectief, maar een substantief bij de achtervoegsels
-gewijs/gewijze, -halve en -waarts. Het suffix -s komt ook voor met een substantief als basiswoord,
en in de vorm van een infintief in het bijwoord
vervolgens.
Tabel 1. Achtervoegsels voor de vorming van bijwoorden
suffix | basiswoord | bijwoord |
-jes jəs | zacht | zacht-jes |
-elijk lək | hoog | hog-elijk |
-(e)lings əlɪŋs | blind | blind-elings |
-erwijs ərwɛis | menselijk | menselijk-erwijs |
-gewijs ɣəwɛis, -gewijze ɣəwɛizə | groep | groeps-s-gewijs, groep-s-gewijze |
-halve hɑlvə | beroep | beroep-s-halve |
-iter itɛr | normaal | normal-iter |
-s | vervolgen, deel | vervolgen-s, deel-s |
-waarts warts | huis | huis-waarts |
-weg wɛx | dom | dom-weg |
De meeste suffixen zijn inheems; alleen het suffix -iter is uitheems en ontleend aan het Latijn.
Sommige van de typen gelede bijwoorden genoemd in Tabel 1 worden ook gebruikt als adjectief. Dat
geldt met name voor woorden eindigend op -gewijs en
-waarts, zoals in:
2een groepsgewijze aanpak, groepsgewijze productie
in huiswaartse richting, terugwaartse erosie
Ook het bijwoord recentelijk wordt wel gebruikt als adjectief in plaats van het adjectief recent, zoals in:
3Ik baseer mijzelf op een recentelijk schrijven van de IND.
maar dit wordt in veel taaladviezen afgeraden.
Evenzo wordt respectievelijk
gebruikt in plaats van het adjectief
respectief, zoals in
de respectievelijke
ouders.
Veel bijwoorden met een betrekkelijk ondoorzichtige betekenis eindigen op het suffix -s. Voorbeelden zijn bijwoorden als:
4alleszins, enigszins, geenszins, veelszins
desgelijks, insgelijks
rechtens, vervolgens, willens en wetens
goedschiks, kwaadschiks
dikwijls, tersluiks, tevens, straks
Historisch markeerde dit suffix een naamval van substantieven, namelijk genitief enkelvoud.
Woorden en woordgroepen met deze naamval konden gebruikt worden als
bijwoordelijke bepalingen. Zo werd het suffix -s
een suffix om bijwoorden te vormen van woorden en woordgroepen.
Zie Van Loey (1964: 241), Van Bree (2010: 448-452).
We zien dit suffix ook optreden in bijwoorden met een verkleinsuffix zoals
frisjes en
stilletjes, in combinatie
met het suffix
-ling, en als laatste klank van het
suffix
-waarts.Literatuur
Diepeveen (2012), Diepeveen & Van de Velde (2012), Corver (2022)..
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |