De morfologische structuur van bestaande gelede woorden maakt dat de eigenschappen ervan deels voorspelbaar zijn, en dat zulke woorden dus geheel of gedeeltelijk doorzichtig kunnen zijn qua betekenis. De betekenis van het adjectief verkoopbaar, ‘kunnende verkocht worden’, is helemaal voorspelbaar op grond van de betekenis van het basiswoord verkopen en de betekenisbijdrage van het suffix -baar. Van dit woord zal de taalgebruiker dus hoogstens hoeven te onthouden dat het ‘bestaat’, dat wil zeggen, deel uitmaakt van de Nederlandse woordenschat. Dat neemt niet weg dat de betekenis van dit woord wel degelijk opgeslagen kan zijn in het mentale lexicon van de taalgebruiker, omdat voorspelbare informatie opgeslagen kan worden in ons geheugen. In het geval van de samenstelling geldautomaat moet de taalgebruiker in en door het gebruik leren, opmaken uit de context en de situatie, en vervolgens onthouden dat dit het conventionele woord is voor de machine om contant geld op te nemen. Daarnaast is ook de specifieke betekenisrelatie tussen geld en automaat (‘automaat waaruit je contant geld kunt halen’) niet voorspelbaar op grond van de vorm van het woord (maar wel te achterhalen op grond van onze kennis van de werkelijkheid). Zo kan de betekenis van deze samenstelling gemakkelijk achterhaald worden. De woorden verkoopbaar en geldautomaat noemen we doorzichtig omdat we hun betekenis geheel of grotendeels kunnen achterhalen op grond van hun vorm.

Veel gelede woorden zijn slechts gedeeltelijk doorzichtig. Het woord zenuwachtig ‘last hebbend van zenuwen, nerveus’ bijvoorbeeld roept terecht de associatie met zenuwen op via het basiswoord zenuw, maar de betekeniscomponent ‘last hebbend van’ moet je leren en onthouden. Het werkwoord ontvrienden heeft specifiek betrekking op vriendschapsrelaties in sociale media. Woorden kunnen slechts gedeeltelijk doorzichtig zijn, en er zijn dus graden van doorzichtigheid.

Gelede woorden kunnen hun doorzichtigheid verliezen doordat het basiswoord dat eraan ten grondslag ligt, is verdwenen, of een andere, niet-relevante betekenis heeft.

Deze paragraaf is gebaseerd op Booij & Van Santen (2017: 32-34).

Dat geldt bijvoorbeeld voor de volgende prefixwerkwoorden:

Voor deze werkwoorden geldt dat hun basiswoord niet meer bestaat. Naast beginnen hebben we bijvoorbeeld niet meer het werkwoord ginnen. Een argument om deze werkwoorden toch als in ieder geval vormelijk geleed te beschouwen, ligt in de vorm van de bijbehorende voltooid deelwoorden. In het Nederlands treedt in voltooid deelwoorden het prefix ge- op: gesproeid – sproeien, gelopen – lopen, maar als het werkwoord geprefigeerd is, ontbreekt dit voltooid-deelwoordprefix: besproeid, ontlopen. In ontloken, begonnen, gedoogd en vergeten is het eveneens afwezig. We kunnen dit verantwoorden door aan te nemen dat in ontluiken, beginnen, gedogen en vergeten wel sprake is van een prefix, ook al is er geen correspondentie meer met een ongeleed werkwoord. Het verschil is goed te zien als men vergeten vergelijkt met een woord als verbaliseren, waarin ver- geen prefix is; hier heeft het voltooid deelwoord geverbaliseerd wel het prefix ge-.

Ook bij woorden met een achtervoegsel kan het basiswoord met een relevante betekenis verloren zijn gegaan, waardoor die woorden alleen nog vormelijk geleed zijn:

Ook in deze woorden is de geleedheid niet geheel verloren gegaan. In het geval van woorden die eindigen op -baar, - ig, - lijk, -loos of -zaam kunnen we op basis van het suffix wel voorspellen dat het adjectieven zijn. Woorden eindigend op het suffix -ing en of het verkleinwoordsuffix -je (en diens varianten -tje, -etje, -pje en -kje) zijn altijd substantieven, met een voorspelbaar woordgeslacht: de -ing-woorden zijn de-woorden, en de verkleinwoorden zijn het-woorden. Soms is er toch nog iets van semantische doorzichtigheid. De woorden op -loos zonder basiswoord genoemd in (2) hebben nog wel de betekeniscomponent ‘zonder’ van het suffix -loos, maar wát er afwezig is, kunnen we niet afleiden uit de betekenis van een basiswoord. Ze zijn dus gedeeltelijk doorzichtig.

Een ander voorbeeld van gelede woorden met een gedeeltelijke doorzichtigheid zijn de werkwoorden met een stam op -el of -er. Deze werkwoorden hebben vaak geen basiswoord. Toch kunnen we wel een gemeenschappelijke betekenis herkennen in zulke werkwoorden: ze duiden een herhaalde handeling aan, en vaak tegelijk dat de handeling zwak van aard is:

Dergelijke woorden zijn dus wel gedeeltelijk doorzichtig.

Zie Booij & Audring (2018).

Het herkennen van de betekenisbijdrage van de suffixen in deze werkwoorden wordt mede mogelijk gemaakt doordat er ook woorden van dit type zijn die wél een basiswoord hebben, zoals rijmelen naast rijmen, en klapperen naast klappen.

Ook samenstellingen kunnen gedeeltelijk doorzichtig zijn. Zo duidt de samenstelling sperzieboon een bepaald type boon, maar de betekenis van sperzie (afkomstig van asperge) is niet toegankelijk. In het woord onderdaan herkennen we wel de betekenis van onder (zoals ook blijkt uit de karakterisering door de cabaretier Jos Brink van koningin Juliana als bovendaan), maar daan heeft geen eigen betekenis.