Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
1.4.5 Suffix-allomorfie
Een voorbeeld van suffixallomorfie in het Nederlands is die van het verledentijdssuffix: -de of -te. De allomorf -te treedt op na een werkwoordstam die uitgaat op een stemloze plof- of wrijfklank (p,t,k,f,s,x), en in alle overige gevallen de allomorf -de (vergelijk hap-te met tob-de, bel-de, olie-de). De sjwa van deze suffixallomorfen verdwijnt voor een klinker (de regel van Prevocalische Sjwa-deletie), en is dan t of d, zoals in de verledentijdsvormen in het meervoud hap-t-en en tob-d-en. Evenzo is het suffix van de voltooide deelwoorden van regelmatige werkwoorden -t na een stam eindigend op een stemloze plof- of wrijfklank, en -d in alle overige gevallen (vergelijk ge-hapt met ge-tobd, ge-beld, ge-olied).
Het verkleinwoordsuffix kent een vijftal allomorfen, zoals te zien is in de volgende verkleinwoorden:
1boek-je
bonn-etje
riem-pje
konin-kje
traan-tje
De keuze van een bepaalde allomorf hangt grotendeels af van de fonologische vorm van het grondwoord. Dit is de regelmaat:
  • -je als de stam uitgaat op een plof- of wrijfklank;
  • -etje als de stam uitgaat op een beklemtoonde lettergreep met als kern een ongespannen klinker gevolgd door een sonorante medeklinker l, r, m, n, ŋ;
  • -pje na een stam uitgaand op m, behalve wanneer deze wordt voorafgegaan door een beklemtoonde ongespannen klinker (dan krijgen we -etje);
  • -kje na een stam uitgaand op ŋ, behalve wanneer deze wordt voorafgegaan door een beklemtoonde ongespannen klinker (dan krijgen we -etje);
  • -tje in alle overige gevallen.
Daarnaast zijn er ook paren als brugje-bruggetje, waarin twee allomorfen mogelijk zijn. In een woordpaar als bloempje-bloemetje is er betekenisverschil: een kleine bloem kan als bloempje worden aangeduid, maar een bloemetje is een (niet al te groot) boeket bloemen.
Het suffix -er kent ook een aantal allomorfen. Dit suffix wordt gebruikt in afgeleide nomina, in geografische adjectieven, en in de comparatief (vergelijkende trap) van adjectieven:
Tabel 1.
nominaliserend -er werkwoord als stam: bakk-er, twijfel-aar, bestuur-der
zelfstandig naamwoord als stam: wetenschapp-er, bochel-aar, schuld-enaar
geografische naam als stam: Haarlemm-er, Diemen-aar, Bijlmermeer-der, Heiloo-enaar
comparatief van adjectief op -er grot-er, edel-er; raar-der, zeker-der
geografisch adjectief op -er Haren-er; Ass-er, Mechel-er
Bij de comparatief treedt naast -er alleen de allomorf -der op, en wel na een stam die eindigt op een r. Op die manier wordt de klankreeks rər vermeden. Bij het nominaliserend suffix -er is er een deels andere systematiek. Ook in dit soort woorden wordt rər vermeden, maar er is hier een derde allomorf -aar die wordt gebruikt als de stam uitgaat op een onbeklemtoonde lettergreep, en ook leidt tot vermijding van rər. De allomorf -aar zorgt ervoor dat een woord niet uitgaat op een reeks van twee onbeklemtoonde lettergrepen. Bij zelfstandige naamwoorden afgeleid van een zelfstandig naamwoord of een plaatsnaam zien we een allomorf -enaar, zoals in schuld-enaar en Heiloo-enaar. Dank zij de extra klankreeks ən achter de stam wordt de regelmaat dat -aar optreedt na een onbeklemtoonde lettergreep gehandhaafd. Er zijn ook uitzonderlijke gevallen van het gebruik van -aar, zoals in ler-aar, waar de stam niet eindigt op een onbeklemtoonde lettergreep. De regelmatige vorm leerder wordt gebruikt voor de betekenis ‘iemand die iets leert’, zoals in tweedetaalleerder.
In uitheemse woorden treedt suffixallomorfie op in de vorm van een wisseling tussen voor- en achterklinkers in uitheemse suffixen met een midden-klinker e, ø, ɛ:, voor een volgend uitheems suffix. In het woord fundamenteel bijvoorbeeld staat in de laatste lettergreep de voorklinker e. Maar in het daarvan afgeleide woord fundamentalisme staat er in plaats van een e een a in de stam fundamental-.
Tabel 2.
fundament-eel fundamen-tal-isme
direct-eur direct-or-aat
religi-eus religi-os-iteit
milit-air milit-ari-sme
Deze wisseling tussen voor- en achterklinkers doet zich alleen voor in dit soort uitheemse woorden, en is ontleend aan het Frans, de historische bron van dit type woorden.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juli 2020
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;
    Interessante links