In verbonden spraak streeft de spreker vaak onbewust naar meer articulatiegemak. Klanken worden bij sneller spreken soms minder ‘nauwkeurig’ uitgesproken, maar gesprekspartners kunnen elkaar meestal toch wel vlot begrijpen. Zowel het akoestisch signaal als de context kunnen bijdragen tot herkenning.

Zie Janse & Ernestus (2011) over de herkenning van gereduceerde woorden.

Wanneer klinkers met minder articulatorische inspanning gerealiseerd worden, worden ze korter, of meer in de richting van het midden van de klinkerdriehoek gearticuleerd. Zo kan de onbeklemtoonde eerste a van banaan worden uitgesproken als een ɑ. We spreken in dat geval van klinkerverkorting: de klinker duurt korter dan een a, en klinkt als de ongespannen tegenhanger van de a, de ɑ. Als er nog minder articulatorische inspanning geleverd wordt, kan de a van banaan zelfs als een sjwa gerealiseerd worden; in dat geval spreken we van verdoffing of klinkerreductie (zie paragraaf 1.5.1.2).

De term ‘klinkerreductie’ wordt ook wel als overkoepelende term gebruikt om zowel verdoffing als verkorting en deletie van klinkers aan te duiden; zie Kloots (2008).

Vanuit fonetisch perspectief wordt klinkerverkorting als een gradueel proces gezien: klinkers kunnen in verschillende mate verkort worden, afhankelijk van de mate waarin articulatorische inspanning geleverd wordt. Vanuit fonologisch perspectief wordt klinkerverkorting als een categoriaal proces gezien: er is sprake van de vervanging van een foneem door een ander.

Zie Coussé et al. (2007: 109), Kloots (2008: 6-17).

Het proces houdt in dat een klinker niet alleen korter maar ook met een enigszins andere kwaliteit of timbre wordt uitgesproken: de gespannen klinkers van het Nederlands worden vervangen door hun ongespannen tegenhangers: a wordt vervangen door ɑ, o door ɔ, i door ɪ, e door ɪ/ɛ.

Zie Kager (1989: 187, 305-306), Booij (1995: 136-137), Van Oostendorp (2000: 32), Kager (2003: 139); Kloots (2008: 15) betoogt dat men in Vlaanderen gewoonlijk de verkorte e als ɛ realiseert.

Over de ongespannen tegenhangers van y, u en ø is er minder duidelijkheid: voor y wordt door sommige fonologen ʏ gesuggereerd,

Zie Booij (1995: 81), Kloots (2008: 15-16).

ook ø zou verkorten tot ʏ,

Zie Cohen et al. (1959: 14), Cohen et al. (1961: 17), Heeroma (1960: 190), Booij (1995: 5, 81), Van Oostendorp (2000: 32), Kloots (2008: 16).

terwijl er voor u niet echt een korte tegenhanger wordt aangenomen.

Zie Cohen et al. (1972: 17), Van Oostendorp (2000: 32).

De voorbeelden in tabellen (1) en (2) illustreren klinkerverkorting in tweelettergrepige en drie- of meerlettergrepige woorden;

Bronnen: Booij (1995: 136), Kloots (2008), Van Loon (2018: 250).

de met [in BN] gelabelde voorbeelden worden hoofdzakelijk of uitsluitend in het Belgisch-Nederlands gebruikt. Voor de voorbeelden in Tabel 2 zijn de voorwaarden voor klinkerverkorting strenger voor het Nederlands-Nederlands dan voor het Belgisch-Nederlands:

Zie Booij (1995:136).

met uitzondering van de a, kunnen gespannen klinkers in het Nederlands-Nederlands enkel verkort worden als de erop volgende syllabe een verdofte volle vocaal (een sjwa) bevat.

Klinkerverkorting doet zich enkel voor in de eerste syllabe van een woord, op voorwaarde dat de betreffende klinker gevolgd wordt door een medeklinker (dus niet in hiaatpositie), en dat de syllabe waarin de klinker staat niet de hoofdklemtoon draagt.

Bron: Kager (1989: 293, 305) en Booij (1995: 136). Coussé et al. (2007) noteren echter wel een aantal gevallen van klinkerreductie, waaronder ook verkorting, bij klinkers die de primaire klemtoon dragen; zie ook Van Bergem (1995: 147).

Klinkers in lettergrepen die secundaire klemtoon dragen, zoals de eerste klinker in televisie of politiek, kunnen wel verkort worden. Dit kan echter in het Nederlands-Nederlands alleen als de betreffende klinkers in de eerste syllabe van een woordinitiële trocheïsche voet staan, waarvan de tweede (zwakke) syllabe een sjwa bevat.

Booij (1995: 136).

Dat betekent dat de vormen in (1) die voorafgegaan worden door een ‘*’ zeer onwaarschijnlijk zijn:

Zoals uit sommige voorbeelden in Tabel 2 blijkt, worden dergelijke vormen in het Belgisch-Nederlands wel geaccepteerd.

Deze laatste voorwaarde geldt niet voor de a. Een vorm als ˌpɑraˈdεis, met verkorting van de a in de eerste syllabe, maar een volle klinker in de tweede syllabe, is dus wel mogelijk.

Zie Booij (1995 : 136).

Uit vergelijkend onderzoek naar klinkerreductie op basis van gesproken taal van Nederlanders en Vlamingen blijkt echter dat deze voorwaarden voor klinkerverkorting in eerste instantie van toepassing zijn op het Nederlands-Nederlands. In het Belgisch-Nederlands komt klinkerverkorting niet alleen veelvuldiger voor, maar ook in meer verschillende contexten.

Zie Blancquaert (1936/1986: 120-121), Tops (2003); Coussé et al. (2007: 123), Kloots (2008: 30), Kloots et al. (2014), Van Loon (2018: 248).

Zo is verkorting van de o in politiek ook mogelijk als de klinker in de tweede syllabe vol is, de vormen ˌpɔliˈtik en ˌtεleˈvizi zijn in Vlaanderen dus wel mogelijk.

In het Nederlands-Nederlands komt dan weer meer klinkerverdoffing en klinkerdeletie voor.

Verder wordt een woordfinale, onbeklemtoonde a in het Belgisch-Nederlands vaak verkort: in het woord Amerika wordt dus niet enkel de eerste, maar ook de laatste a verkort. Ten slotte worden andere volle vocalen, en met name de o (bijv. in moment, konijn) en in minder mate de e (bijv. in metaal, enorm), in Vlaanderen vaak verkort als ze in woordinitiële, onbeklemtoonde, open syllaben van tweelettergrepige woorden staan.

Zie Blancquaert (1936/1986: 120 – 121), Tops (2003), Kloots (2008: 134, 156).

Sommige klinkers lijken makkelijker te verkorten dan andere. In onbeklemtoonde lettergrepen wordt bijvoorbeeld de a het makkelijkst verkort.

Zie Kager (1989), Booij (1995), Coussé et al. (2007: 120, 128), Kloots (2008: 130-131, 160) stelt de volgende ‘verkortingshiërarchie’ voor onbeklemtoonde klinkers voor (met afnemende mate van verkorting van links naar rechts): a > o > i, y > e.

Deze resultaten zijn gebaseerd op het zogenaamde ‘lerarencorpus’, een database van spontane spraak (in het Standaardnederlands) van 160 leraren Nederlands uit Vlaanderen en Nederland.

In tegenstelling tot wat men zou verwachten, is er geen correlatie tussen deze verkortingshiërarchie en de functionele belasting van de betreffende klinkers, d.w.z. het aantal ongelede woorden of morfemen waarin de respectieve klinkers voorkomen.

Volgens Luyckx et al. (2007: 8-9) kunnen de betreffende klinkers namelijk als volgt gerangschikt worden op basis van afnemende typefrequentie: i (2,92%) > e (2,83%) > a (2,79%) > o (2,38%) > y (0,58%). De frequentie van woorden (tokenfrequentie) speelt volgens Kloots (2008: 161) wel een rol: in frequente woorden worden klinkers makkelijker verkort dan in minder frequente woorden. Zie ook Geerts (2008).

Blancquaert (1936/1986), Cohen et al. (1959), Cohen et al. (1972), Heeroma (1960), Kager (1989); Booij (1995), Van Oostendorp (2000), Kager (2003), Kooij & Van Oostendorp (2003), Tops (2003), Coussé et al. (2007), Luyckx et al. (2007), Geerts (2008), Kloots (2008), Kloots et al. (2014), Van Loon (2018).