Een belangrijk onderdeel van prosodie is het toonhoogteverloop van de zin, de intonatie. We kunnen een onderscheid maken tussen globale toonhoogtebewegingen en lokale toonhoogtebewegingen. Spraakuitingen in het Nederlands hebben meestal een globale daling in de toonhoogte. Dit noemen we declinatie.

Bron: ’t Hart, Collier & Cohen (1990: 121-123).

Dit betekent echter niet dat de toonhoogte constant daalt. De intonatie van een zin bestaat normaal gesproken namelijk uit een opeenvolging van lokale stijgingen en dalingen. Deze stijgingen en dalingen wisselen elkaar af op hoge en lage punten tussen twee declinatielijnen. De lage punten liggen op de lage declinatielijn, en de hoge punten liggen op de hoge declinatielijn.

Bron: Rietveld & Van Heuven (2016: 308).

Figuur (1) geeft een illustratie van een intonatiecontour tussen twee declinatielijnen.

 

De opeenvolging van lokale toonhoogtebewegingen in een zin wordt aangeduid als de melodische structuur. De melodische structuur van een zin wordt beïnvloed door verschillende factoren. Zinsaccenten worden (met name) gerealiseerd door een toonhoogtebeweging of toonhoogteaccent (paragraaf 1.7.1.5). Wanneer een zin meerdere zinsaccenten bevat, zijn er dus ook meerdere toonhoogteaccenten, die op elkaar volgen.

Een andere functie van intonatie is frasering, het markeren van prosodische domeinen (zie ook paragraaf 1.7.1.4). Bij frasering is de temporele organisatie van de spraakuiting het belangrijkst. Het gaat hierbij met name om lokale domeingrensmarkeringen, waaronder finale verlenging (wat ook wel prefinale rekking genoemd wordt): een vertraging in de spreeksnelheid aan het einde van het prosodisch domein.

Rietveld & Van Heuven (2016: 328).

Verder kunnen de domeingrenzen gemarkeerd worden door spreekpauzes, en in mindere mate door globale tempoverschijnselen (zoals een hogere spreeksnelheid aan het begin van een frase). Maar ook veranderingen in toonhoogte kunnen domeingrenzen markeren, door middel van grenstonen aan het begin en einde van een intonationele frase (IP).

Toonhoogteveranderingen zijn echter minder belangrijk voor frasering dan de temporele verschijnselen. Bron: Rietveld & Van Heuven (2016: 319).

Naast het zinsaccent en de domeingrenzen geeft de intonatie van een zin ook bepaalde bedoelingen van de spreker aan. De spreker gebruikt bijvoorbeeld intonatie om aan te geven of de zin een mededeling of een vraag is door middel van een daling (mededeling) of stijging (vraag) in de toonhoogte, vooral aan het einde van de zin. Intonatie speelt ook een rol bij het reguleren van beurten in conversaties (dat wil zeggen, het aangeven wie er aan de beurt is om te spreken), en bij het uitdrukken van attitudes zoals sarcasme. Ten slotte kan de intonatie van een spraakuiting—bewust of onbewust—worden beïnvloed door emoties van de spreker. Dit heeft met name invloed op de fonetische realisatie van de intonatiecontour (i.e. het verloop van de grondfrequentie F0) en op andere prosodische factoren, zoals spreeksnelheid, luidheid en stemkwaliteit.

Er zijn twee modellen ontwikkeld waarmee de melodische structuur van het Nederlands beschreven kan worden: het IPO-model (’t Hart, Collier, & Cohen 1990) en ToDI (Gussenhoven 2005). Het IPO-model (IPO = Instituut voor Perceptie Onderzoek, Eindhoven) beschrijft intonatiecontouren in termen van bewegingen die worden gespecificeerd wat betreft richting (stijgend/vallend), timing, steilheid van de helling, en grootte van de toonhoogtebeweging. Het ToDI-model (ToDI = Transcription of Dutch Intonation) is niet gebaseerd op bewegingen, maar op hoge en lage toonsegmenten, die samen combineren tot toonhoogtecontouren. ToDI is bedoeld om de fonologie van intonatie te analyseren, waarbij fonetische aspecten (zoals de grootte van de toonhoogtebeweging) er niet toe doen. Een ander belangrijk verschil tussen de twee modellen is dat het ToDI model uitgebreider is, en dus een groter aantal verschillende toonhoogtecontouren beschrijft.

Vergelijkende tabellen worden gegeven in Gussenhoven (2005: 139-140).

We gebruiken hier ToDI.