1.1.4.5 Palatalisatie van medeklinkers
In het Nederlands worden de alveolaire obstruenten
s, t en de
alveolaire nasaal
n
gepalataliseerd voor de palatale
glijklank
j. Het
allofonische proces van palatalisatie houdt in dat de
primaire plaats van articulatie van deze medeklinkers, namelijk
alveolair verandert in
post-alveolair; s, t,
n worden dus respectievelijk
ʃ, c,
ɲ . Dit wordt geïllustreerd in de
voorbeelden in (1a) en (1b).
In leenwoorden zoals genre of
jury komt de
post-alveolaire wrijfklank
ʒ
voor, maar aangezien hier niet voldaan wordt aan de voorwaarden voor het
proces van palatalisatie, namelijk het voorkomen van een coronale
obstruent (in dit geval
z)
gevolgd door
j
in de fonemische representatie, wordt
ʒ
hier buiten beschouwing gelaten. In de voorbeelden in (1) zijn
realisaties zonder
j
, bijv.
kɑcə
, ook mogelijk.
1akatje
kɑtjəkɑcjə
ahuisje
hœysjəhœyʃjə
bsjaal
sjalʃjal
boranje
orɑnjəorɑɲjə
btjilpen
tjɪlpəncjɪlpən
In deze voorbeelden doet palatalisatie zich voor binnen één prosodisch
woord. Palatalisatie kan zich ook voordoen over de woordgrens heen,
zoals in de voorbeelden in (2). In dat geval is palatalisatie optioneel.
2zit je - [zɪcjə] of [zɪtjə]
(vs. een zitje, eerder
[zɪcjə]; ook
[zɪʨjə])
of [zɪtjə]
(vs. een zitje, eerder
[zɪcjə]; ook
[zɪʨjə])
was je - [wɑʃjə] of [wɑsjə]
(vs. een wasje, eerder
[wɑʃjə])
kun je - [kʏɲjə] of
[kʏnjə]
Verder lezen
Volledige en secundaire palatalisatie
In veel talen doen zich processen van palatalisatie voor. Bij deze processen is
er telkens sprake van een interactie tussen (een bepaalde klasse) medeklinkers
enerzijds en voorklinkers, gesloten klinkers en de palatale glijklank
j
anderzijds. Er kunnen twee grote typen van palatalisatie onderscheiden worden:
Zie Bateman (2011: 589-590).
- Volledige palatalisatie: De primaire plaats van articulatie en vaak ook de manier van articulatie van een medeklinker verandert en schuift op in de richting van de palatale regio in de mondholte indien de medeklinker in de nabijheid van een gesloten klinker, een voorklinker of een palatale glijklank staat (bijv. s → ʃ in kusje).
- Secundaire palatalisatie: Naast de primaire plaats van articulatie, krijgt een medeklinker er een secundaire, palatale plaats van articulatie bij indien de medeklinker in de nabijheid van een gesloten klinker, een voorklinker of een palatale glijklank staat (bijv. n → n̡ in het Engelse new). Op de secundaire plaats van articulatie is er een zwakkere mate van vernauwing dan op de primaire plaats van articulatie.Het diakritische teken om (secundaire) palatalisatie aan te geven is ̡ .
Bij de gevallen van palatalisatie in het Nederlands die in de voorbeelden in (1)
en (2) worden geïllustreerd, is er steeds sprake van volledige palatalisatie.
Een geval van secundaire palatalisatie in het Nederlands komt voor in woorden
als wiegje, waarin de
x
gepalataliseerd wordt voor
j
(wixjə
wic̡jə).
Plug (2003) wijst erop dat palatalisatie zoals geïllustreerd in de voorbeelden
in (1a) en (1b) een fonologisch, en meer specifiek een allofonisch proces is.
Immers, een klank als bijvoorbeeld
ʃ is
categorisch anders dan
s.
De palatalisatie geïllustreerd in (2) is daarentegen eerder een fonetisch
proces, aangezien de
s in
was je bijvoorbeeld “in het
begin meer als
s klinkt
en aan het eind meer als
ʃ ,
en met veel meer variatie wordt uitgesproken” (Plug 2003: 5).
Literatuur
Mees & Collins (1982), Collins & Mees (1984), Booij (1995), Plug (2003),
Bateman (2011).
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Kathy Rys | november 2020 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |