1.4.1.1 Wisseling van ongespannen en gespannen klinkers
Een aantal zelfstandige naamwoorden heeft in de enkelvoudsvorm een ongespannen
klinker, waarmee in de meervoudsvorm een gespannen klinker correspondeert. De
stamvorm met de gespannen klinker doet zich ook voor in afgeleide woorden en
samenstellingen (zie 3.5.2.3 voor een volledige lijst van zulke
meervoudsvormen):
Tabel 1. Wisseling van ongespannen en gespannen klinkers
ongespannen klinker | gespannen klinker in meervoud | gespannen klinker in afleiding of samenstelling |
smid | smeden | smederij |
lid | leden | ledemaat |
spel | spelen | overspelig |
god | goden | godin |
bad | baden | baderie |
Een uniek geval is de alternantie in
stad-steden,
waar in het meervoud
e optreedt
in plaats van
a.
Deze alternantie is gekoppeld aan een verschil in lettergreepstructuur: de
ongespannen klinker treedt op in een gesloten lettergreep, die eindigt op een
medeklinker; de gespannen klinker treedt op in een open lettergreep. Een
afwijkende alternantie is die tussen de tweeklank
ɛi en
de gespannen klinker
e in het
suffix -heid, zoals in
snelheid-snelheden.
De alternantie speelt ook een rol in de werking van de
V/Z-beperking: in woordparen als
hof-hoven en
glas-glazen zorgt de
alternantie ervoor dat de woordvormen voldoen aan de beperking dat
v en
z
alleen na gespannen klinkers kunnen voorkomen.
Deze stamallomorfie is beperkt tot een aantal woorden, en is dus lexicaal
bepaald. De taalgebruiker moet onthouden voor welke woorden deze alternantie van
toepassing is. Daar komt nog bij dat de gespannen klinkervarianten ook gevonden
worden in werkwoorden die afgeleid zijn van zulke zelfstandige naamwoorden, maar
dan ook in werkwoordsvormen met een gesloten lettergreep, zoals in:
Tabel 2. Gespannen klinkers in werkwoordsvormen
zelfstandig naamwoord | meervoud | werkwoordsvormen |
bad | baden | baad / baden |
spel | spelen | speel / spelen |
tred | treden | treed / treden |
lot | loten | loot / loten |
afgod | afgoden | verafgood / verafgoden |
Ook in verkleinwoorden kan de gespannen klinker optreden in gesloten
lettergrepen, zoals in blaadje,
glaasje,
lootje en
scheepje. Deze feiten
onderstrepen dat deze allomorfie in het hedendaags Nederlands geen kwestie van
fonologische regelmaat meer is.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juli 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |