9.3.4 Een overzicht van de omzetsels
Hieronder geven we een overzicht van de Nederlandse omzetsels, gerangschikt naar hun
betekenis. De grootste groep wordt gevormd door de directionele omzetsels, die een pad
aanduiden. Daarnaast zijn er de locatieve omzetsels tussen ... in en tegen ... aan, die een
plaats uitdrukken. En dan zijn er nog drie omzetsels, op ... na, bij ... na en bij ... af, die anders dan de directionele en
locatieve omzetsels geen ruimtelijke relatie kunnen beschrijven; die benoemen we als
overige omzetsels.
Directionele omzetsels kunnen we nog weer verder onderverdelen in drie typen, op basis
van hoe het pad loopt ten opzichte van het referentieobject. Bronomzetsels beschrijven een
pad dat begint bij het referentieobject, doelomzetsels een pad dat in de richting gaat van
het referentieobject en routeomzetsels een pad dat het referentieobject op de een of
andere manier passeert. Het referentieobject is de persoon of het ding dat door het
complement van het omzetsel wordt uitgedrukt. In de voorbeelden hieronder is het
complement steeds onderstreept.
Binnen deze groepen staan de omzetsels geordend naar hun laatste element, zoals die op
uit en vandaan bij de bronomzetsels
en die op door,
heen, langs en op bij de
routeomzetsels.
Het overzicht hieronder bevat uitsluitend omzetsels die uit twee adposities bestaan.
Omzetsels met meer dan
twee adposities bespreken we apart, net als de vraag of combinaties met weg ook gezien
moeten worden als omzetsels.
Verder lezen
Type | Vorm | Betekenis | Voorbeeld |
Locatief | tussen ... in | Frans-Guyana ligt tussen Suriname en Brazilië in. | |
Ik zit tussen Miles en Jack in. | |||
Het zit een beetje tussen spreken en zingen in. | |||
tegen ... aan | Mijn bed staat tegen de muur aan. | ||
Doe de slagroom en melk in een pan en breng tegen de kook aan. | |||
Het verenkleed is effen roetbruin, tegen het zwarte aan. | |||
Directioneel: bron | van ... af | Ze liep van het podium af. | |
Een paar meter van het toestel af lag een gewonde man. | |||
van ... uit | Van het zuidwesten uit wordt de bewolking steeds dikker. | ||
Van daar uit wordt de voedselhulp per vrachtwagen verder vervoerd. | |||
Van de trein uit gezien maakt dit reservaat een rommelige indruk. | |||
tussen ... uit | Als alle rommel tussen het glas uit is gehaald wordt het vermalen tot kleine scherven. | ||
Snij het vruchtvlees tussen de witte velletjes uit [en] doe de partjes in een pannetje. | |||
De lichtmasten die de aanvliegroute aangeven, steken tussen de gebouwen uit. | |||
achter ... uit | Je kan de tassen achter de bagagedrager laten uitsteken met behulp van de bijgeleverde, dunne U-buis. | ||
voor ... uit | Die lopen voor de tractor uit en brengen vogels, als dat nodig is, in veiligheid. | ||
Hij zucht en staart voor zich uit. | |||
De kost gaat voor de baat uit. | |||
boven ... uit | Dick Lindeboom sprong boven alles en iedereen uit en kopte de bal onhoudbaar achter doelman Gerard van Boven. | ||
Een grote rookkolom steeg boven vleeshandel Salembier uit. | |||
Bijna de helft van de vis kwam boven het water uit. | |||
Another one bites the dust … schalt boven de dreunende motoren uit. | |||
Het London Symphony Orchestra steeg boven zichzelf uit o.l.v. John Eliot Gardiner. | |||
onder ... uit | Het vijftal kon niet tijdig onder de gekantelde boot uit komen. | ||
Hun dunne beentjes steken onder kleurige korte broeken uit. | |||
UTS wilde volgens de advocaat onder de dure ontslagprocedures uit komen. | |||
van ... vandaan | Vanaf nu reist de komeet van de zon vandaan, wat betekent dat hij steeds minder helder wordt. | ||
We zien dertig meter van ons vandaan een reusachtige bultrug omhoog komen. | |||
tussen ... vandaan | Je wordt er ineens aan herinnerd dat er kinderen tussen de geparkeerde auto's vandaan kunnen schieten. | ||
De man op de foto knabbelt op een hamburger die hij tussen het broodje vandaan haalde. | |||
achter ... vandaan | De buren hoorden een luide plof en zagen een stofwolk achter het huis vandaan komen. | ||
In oktober haalde de politie hem opnieuw dronken achter het stuur vandaan, terwijl hij nog een rijontzegging had lopen. | |||
voor ... vandaan | [D]oor net op tijd weg te springen voor een boom vandaan [laat hij] de verwoede eenhoorn ... zichzelf in de stam vast ... stoten. | ||
Spectaculaire bioscoopvertoningen zouden mensen wel voor de buis vandaan houden. | |||
boven ... vandaan | Dan komt er een hoger geluid boven mijn hoofd vandaan. | ||
onder ... vandaan | Minstens dertig mensen werden levend onder het puin vandaan gehaald, sommigen zwaargewond. | ||
[H]onderden, nee, duizenden heremietkreeften zijn onder het zand vandaan gekomen. | |||
[Het muisje] kwam onder de bank vandaan, doorkruiste de woonkamer en trof onder de eettafel een paradijs aan. | |||
Als ik onder de douche vandaan kom, heeft mijn oudste de honden eten gegeven. | |||
bij ... vandaan | Nadat ze een paar honderd meter bij de auto vandaan waren gelopen[,] zagen ze plotseling dat er een oudere blauwe auto naast hun auto stopte. | ||
Ze woont aan de rand van Paramaribo, niet ver bij mij vandaan, in een aardige villa. | |||
uit ... vandaan | Hele families kwamen uit de schuilkelders vandaan. | ||
Directioneel: route | door ... heen | De wagen reed door de wegversperring heen en probeerde te ontkomen. | |
Ik … voelde door de plastic zak heen dat het wapens waren. | |||
Door de jaren heen is er veel veranderd. | |||
De menigte was door het dolle heen. | |||
langs ... heen | [D]e aanstormende trein reed langs de vrachtwagen heen. | ||
Hij keek langs me heen zonder te reageren. | |||
Inlichtingen- en opsporingsdiensten werkten langs elkaar heen. | |||
[D]e alledaagse werkelijkheid ging langs me heen. | |||
om ... heen | Andrea loopt om de doornstruik heen. | ||
[H}et publiek zit om het tapijt heen, waarop het toneelstuk wordt opgevoerd. | |||
Ze keek om zich heen. | |||
over ... heen | Sommige slimme voorntjes springen over het randje heen, de vrijheid tegemoet. | ||
Hij keek over me heen naar het plein. | |||
Als ze eenmaal over de bergrug heen zijn[,] zien ze meerdere legerkampen.Internet, geraadpleegd 26 september 2017 | |||
De Russische olieproductie lijkt over haar top heen. | |||
We willen zeker meer samenwerking zien over de partijgrenzen heen. | |||
achter ... langs | Ik liep achter hem langs en stak het bruggetje over. | ||
[We moeten ook rekening houden met] de provinciale weg die achter het perceel langs loopt. | |||
voor ... langs | De planeet Venus schoof vanmorgen voor de zon langs. | ||
Voor het pand langs liep een oud kerke[n]pad dat later werd toegevoegd bij de grond van het huisje.Internet, geraadpleegd 5 april 2017 | |||
boven ... langs | De vrachtwagens op de A20 scheuren boven ons langs. | ||
onder ... langs | Het publiek op bruggen applaudisseerde en juichte toen de trein onder hen langs schoot. | ||
Het hekwerk brak deels af en kwam boven op de bovenleiding van de spoorlijn die onder het viaduct langs loopt. | |||
achter ... om | Dorbeck liep achter de toonbank om naar de deur en ging naar buiten. Internet, 6 september 2017 (uit De donkere kamer van Damocles) | ||
Spelers hielden achter mijn rug om vergaderingen met het bestuur. | |||
buiten ... om | [D]eze route loopt buiten de stad om.Internet, geraadpleegd 6 september 2017 | ||
Er lopen buiten de wintermaanden om schapen te grazen. | |||
Ze waren buiten hun wil om in financiële moeilijkheden verzeild. | |||
onder ... door | Bruno trekt een gestreepte pyjama aan en kruipt onder het hek door. | ||
Het fietspad aan de oostkant van de A12 loopt onder de nieuwe weg door. | |||
De wortels van onze cultuur lopen onder de taalgrens door. | |||
tussen ... door | Ook hier … slalomt Arjen Robben tussen de verdedigers door. | ||
Het groene wandelpad loopt tussen de oude zerken door. | |||
Uit de geluidsinstallatie galmt tussen de speeches door opzwepende muziek. | |||
Tussen de bedrijven door maakte hij zelf zo nu en dan een cd. | |||
Directioneel: doel | op ... af | Jeroen en zijn collega … gaan samen met een tolk op de mannen af. | |
Hij is ook ongegeneerd sentimenteel, op het decadente af. | |||
Zelf ben ik graag met verschillende dingen tegelijk bezig, op het chaotische af. | |||
achter ... aan | De vader van Enrique en Hugo zeilt achter de jongens aan om zijn zoons in de gaten te houden. | ||
op ... aan | Kom Anna, we gaan op huis aan. Dan zijn we voor het donker thuis. | ||
naar ... toe | De man liep naar zijn auto toe. | ||
Naar de avond toe nemen de wolken verder af. | |||
Naar de kiezers toe is het niet bepaald eerlijk om hierover te zwijgen. | |||
tot ... toe | Tot nu toe verloopt alles naar wens. | ||
Hoewel naaktfotografie buiten is toegestaan in de staat New York, werd hij tot vijf keer toe gearresteerd. | |||
Zijn huis blijkt tot de nok toe gevuld met schilderijen en tekeningen, waarvan veel museumwaardig. | |||
In de zomer worden tv-programma's tot vervelens toe herhaald. | |||
op ... toe | Hij loopt op haar toe, zakt op één knie en vraagt haar om met hem te trouwen. | ||
Hoe maak je de intensieve veehouderij milieuvriendelijker, rendabeler, diervriendelijker en verklein je op de koop toe de kans op veeziektes? | |||
tegen ... op | Terwijl de zon ondergaat, sjokt een lange rij mensen tegen de heuvel op, op weg naar huis. | ||
Een Amerikaans onderzoeksinstituut heeft een robot gemaakt die verticaal tegen muren op kan rijden. | |||
[De minister kwam] om het leven toen zijn Mercedes van de weg raakte en tegen een boom opreed. | |||
tegen ... in | Op die fiets had een oude vrouw in Friesland honderden kilometers tegen de wind in getrapt. | ||
Sinds het begin van dit jaar is de munt tegen alle verwachtingen in in waarde gedaald. | |||
met ... mee | Met de stroming mee kan je makkelijk 50 kilometer afleggen. | ||
De toerfietsers fietsen vanuit hun startplaats met de klok mee langs Emmen, Assen, Hoogeveen en Meppel. | |||
Overige | op ... na | Op een paar balken na bleven weinig originele elementen behouden. | |
bij ... na | Hier en daar wordt nieuw bos geplant, maar bij lange na niet genoeg. | ||
[D]e gevolgen daarvan zijn bij lange na nog niet te overzien. | |||
Dat was bij lange na geen record. | |||
Hij is bij lange na de enige niet. | |||
bij ... af | In het felst van de strijd kan eens een flinke klap vallen, maar dit is toch bij de beesten af. |
Het overzicht hierboven bevat alleen de omzetsels die uit twee adposities bestaan. Er
zijn ook omzetsels die uit meer dan twee adposities bestaan.
Naast het omzetsel tot ...
toe, bijvoorbeeld, vinden we ook varianten met aan. Zo is er de
combinatie tot aan ...
toe, zoals in (ia), tot ... aan toe, zoals in (ib), tot aan ... aan toe,
zoals in (ic), en tot en met ... aan
toe, zoals in (id). Die laatste variant komt ook zonder
aan voor:
tot en met ...
toe, zoals in (ie).
Van het omzetsel van ..
af bestaan ook een aantal uitgebreidere varianten. Het meest
frequent is de combinatie van ... af
aan, zoals in (iia), in het bijzonder de combinaties van meet af aan, van (het) begin af aan,
van jongs, kleins, kind(s) af
aan, van nu,
dan, toen af aan en van voren, voor, onder af aan. Ook wordt de nog
iets uitgebreidere variant vanaf ... af
aan gebruikt, in het bijzonder vanaf het begin af aan,
zoals in (iib) en vanaf jongs af
aan. En heel soms komen we de combinatie vanaf ... af tegen, vrijwel
niet in Nederland en België, maar wel in Suriname, zoals in (iic).
Soms gaat van
vooraf aan combinaties die beginnen met onder, achter en tussen en eindigen met vandaan, zie (iii), of
uit, zie (iv).
Van onder ...
vandaan en van
achter ... vandaan komen in zowel Nederland als België wel
voor, zie (iiia) en (iiib). Van onder
... uit lijkt met name in België voor te komen, maar niet
vaak, zie (iva). Van achter ...
uit, van
tussen ... vandaan en van tussen ... uit, tenslotte, zijn vrij
ongebruikelijk, maar zie de voorbeelden in (ivb), (iiic) en (ivc).
Omzetsels met weg?
Verdieping
Omzetsels met weg?
De combinaties met weg in (i) hieronder worden soms ook wel tot de
omzetsels gerekend. We doen dat hier niet, maar zien weg als onderdeel van
een scheidbaar samengesteld werkwoord: wegzakken, wegduwen, wegplukken, etc.
De voorzetselconstituent (zonder weg) is in alle gevallen hierboven namelijk weg
te laten, zoals De bodem zakt daar
letterlijk weg of Een aandeelhouder duwde De Vries daarop met geweld
weg. Dat is met reguliere omzetsels niet mogelijk. Ook vinden
we gevallen waarin de voorzetselconstituent los staat van het samengestelde werkwoord
met weg. In (ii)
bijvoorbeeld staat weg steeds voor het werkwoord in de tweede pool
en komt de voorzetselconstituent daarachter, op de laatste zinsplaats.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |