1.6.2 Klemtoon en flexie
Bij flexie wordt aan de stam van een
woord een suffix toegevoegd dat bestaat uit een of meer medeklinkers (-s, -t, -d, -st) of een sjwa
bevat (-e, -en, -end, -er, -de, -te). De toevoeging
van deze klanken heeft geen effect op de toepassing van de Regel voor
hoofdklemtoon. Flexie is dus klemtoonneutraal. Je kunt ook zeggen dat
het fonologisch materiaal van flexiesuffixen extrametrisch
is, en dus buiten het driesyllabevenster valt, en daardoor
geen effect heeft op de plaats van de hoofdklemtoon. In een woord als
ólifanten, de meervoudsvorm
van ólifant, valt daardoor de
hoofdklemtoon op de voor-voor-voorlaatste syllabe.
Dat flexie klemtoonneutraal is, geldt ook voor de flexie van gelede woorden: de
locatie van klemtoon moet steeds berekend worden op basis van de klankvorm van
de stam van een woord, het gedeelte zonder de flexiesuffixen. Zo is het mogelijk
dat in een geleed woord de hoofdklemtoon valt op een syllabe vóór de laatste
drie, zoals in de volgende afgeleide bijvoeglijke naamwoorden:
1(een)
gemákk-elijk-er-e /ɣəˈmɑkələkərə/ (baan)
(een)
wetenschápp-elijk-er-e /wetənˈsxɑpələkərə/
(benadering)
In deze woorden volgen op
de syllabe met hoofdklemtoon nog vier onbeklemtoonde syllaben, allemaal met een
sjwa als klinker.
Uitzonderingen op het klemtoonneutraal zijn van flexie zijn woorden op -on
en -or, zoals elektron en professor. Deze woorden hebben
twee meervoudsvormen. In de meervoudsvorm met -s wordt de klinker van de
laatste syllabe ongespannen uitgesproken, als ɔ, en in de meervoudsvorm met
-en als de gespannen klinker o; in het laatste geval verschuift de
klemtoon naar rechts:
Tabel 1. Klemtoonverschuiving in meervoudige zelfstandige naamwoorden
enkelvoud | meervoud op -s | meervoud op -en |
eléktron | eléktron-s | elektrón-en |
néutron | néutron-s | neutrón-en |
proféssor | proféssor-s | profess-óren |
Beide meervoudsvormen van deze woorden volgen de regel dat meervoudsvormen van
zelfstandige naamwoorden bij voorkeur eindigen in een
trochee.
Zie Booij (1998).
Flexie kan tot gevolg hebben dat een woord eindigt op meer dan één onbeklemtoonde
syllabe. In bepaalde gevallen kan dit worden vermeden. Als de stam van een
bijvoeglijk naamwoord eindigt op
ən,
dan wordt zo’n adjectief voor een zelfstandig naamwoord niet verbogen:
Zie Booij (1998).
2het {open / *opene}
boek
de {gesloten /
*geslotene} deur
de te {nemen /
*nemene} maatregelen
Bij bijvoeglijke naamwoorden met een andere fonologische vorm is dit niet
mogelijk. We kunnen bijvoorbeeld niet spreken van *het
beter boek in plaats van het correcte
het betere boek.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | september 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |