26.2.1.2 Exclusieve disjuncties: het eerste lid noemt de negatieve voorwaarde
voor het tweede (inhoudelijk)
Verder lezen
In een voorbeeld als 1a drukt de eerste zin een negatieve
conditie uit: de ontkenning van die zin is de voorwaarde voor wat in de tweede zin wordt
genoemd. Dit blijkt duidelijk wanneer we de combinatie door middel van een '
als-dan
'-constructie omschrijven, zoals in voorbeeld 1b:
Bevat het eerste lid al een ontkenning, dan levert negativering van de
voorwaarde uiteraard een positieve als-zin op. Vergelijk:
De eerste zin heeft altijd de waarde van een
bevel of waarschuwing, waarmee
een bedreiging wordt verbonden die bij negering van het bevel of de
waarschuwing zal worden uitgevoerd. De spreker van een zin van dit type
bedoelt dus: voer je mijn bevel (bijv. loop door) niet uit,
dan zal dit voor jou nadelige gevolgen hebben (bijv. je krijgt een bekeuring). De alternatieven 'doorlopen' en 'een bekeuring krijgen'
sluiten elkaar nadrukkelijk uit, zodat we van een exclusieve disjunctie
kunnen spreken. Andere voorbeelden:
3Maak je huiswerk af of ik roep
Zwarte Piet.
4Zwijg of ik haal de
directeur.
5Doe dat niet nog eens of ik breek
je de benen.
6Kom niet boven of ik gooi je de
trap af.
Deze nevenschikkingen sluiten nauw aan bij de conditionele
aaneenschakelingen
(zie
[26.1.1.1]) en komen evenals deze vooral in gesproken taal voor.
Vergelijk met de zinnen 5 en
6:
7Doe dat nog eens en ik breek je
de benen.
8Kom boven en ik gooi je de trap
af.
Het eerste lid van deze nevenschikkingen met en heeft echter
de waarde van een positieve conditie:
9Als je boven
komt, gooi ik je de trap af.
Een belangrijk verschil tussen beide types is ook dat het eerste lid van
een nevenschikking met en de waarde kan hebben van een advies,
een verzoek of een pseudo-bevel, terwijl de zin die aan of
voorafgaat altijd de waarde heeft van een echt bevel of een echte
waarschuwing. De en -constructies hebben dan ook alleen een
of-constructie als tegenhanger als er in de aaneenschakeling
sprake is van een pseudo-bevel, want dat wordt bij negativering in de
of-constructie een echte waarschuwing of een echt verbod.
Vergelijk:
10Doe dat nog eens
en ik breek je de benen.(=
7)
11Doe dat niet nog eens
of ik breek je de benen.(=
5)
12Doe dat nog eens
en je krijgt een tientje.
13Doe dat
niet nog eens of je krijgt een
tientje.uitgesloten
14Studeer en
je zult slagen.
15Studeer
niet of je zult slagen.uitgesloten
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |