12.4.3.1.4 Allomorfie
De linkerleden van samenstellingen van het type substantief + substantief vertonen soms allomorfie, variatie in klankvorm.
Een eerste vorm van allomorfie is dat sommige substantieven met een meervoud op -eren een lange vorm op -er kunnen hebben in samenstellingen, zoals:
1blad/bladerdeeg
ei/eierdoos
kalf/kalvermelk
kind/kinderwagen
lam/lammergier
Het is niet zo dat altijd die lange vorm gebruikt moet worden, getuige samenstellingen als bladzij, eileider, kalfsvlees, kindsdeel en lamsvlees.
De klankreeks -er
ər treedt ook
op in andere typen woorden zoals in de meervoudsvormen
bladeren,
klaveren,
kinderen en
runderen, het werkwoord
bladeren, en afleidingen als
kinderlijk.
Voor het substantief goed als linkerdeel van een
samenstelling treedt altijd
goederen- op, bijv.
goederenbeurs,
goederentrein,
goederenvervoer. Naast
volk is mogelijk
volken- of
volkeren-, bijv.
volk(er)enbond,
volkerenmoord,
volkenrecht, soms
volks- , bijv.
volksverhuizing.
Er zijn substantieven die een alternantie vertonen tussen een ongespannen
klinker in de enkelvoudsvorm, en een gespannen
klinker in de meervoudsvorm, zoals
god-goden,
schip-schepen en
weg-wegen. Deze alternantie
zien we ook in samenstellingen als
godendrank en
wegenbelasting, waar het
linkerdeel als de meervoudsvorm van
god respectievelijk
weg kan worden opgevat. Maar
de allomorf met de gespannen klinker kan ook optreden zonder meervoudsuffix,
zoals in scheepsbeschuit (versus
schip-breuk).
Allomorfie wordt ook gevonden in substantieven die onderhevig zijn geweest aan sjwa-apocope, zoals
aarde/aard en
ere/eer. Vergelijk:
Tabel 1. Allomorfie bij substantieven met sjwa-apocope
substantief | substantief+substantief-samenstelling |
aarde/aard | aarde-werk / aard-appel |
armoede/armoed | armoede-grens / armoed-zaaier |
boete/boet | boete-doening / boet-gezant |
einde/eind | eind-examen / einde-jaar |
ere/eer | ere-voorzitter / eer-betoon |
rente/rent | rente-betaling / rent-meester |
schande/schand | schande-geld / schand-knaap |
schip/scheep | schip-breuk / scheep-s-ramp |
In samengestelde substantieven met eer/ere moet de
allomorf ere worden gebruikt als dit
woord de betekenis ‘honorair’ heeft. Van
keuze wordt de korte vorm
keus niet gebruikt in
samenstellingen:
2keuzeadvies, keuzekorting, keuzeprobleem,
keuzewijzer
Substantieven met de klankreeks
də binnen
of aan het eind van het woord kunnen ook een verkorte vorm zonder
də
hebben die niet zonder meer als variant gebruikt kan worden in
samenstellingen:
Tabel 2. Allomorfie bij substantieven met de klankreeks
də
substantief | substantief+substantief-samenstelling |
broeder/broer | broeder-moord / *broer-moord |
heide/hei | heide-veld / *hei-veld, maar wel: hei-dag |
schade/scha | schade-verzekering / *scha-verzekering |
weide/wei | weidevogel / *weivogel, maar wel: wei-land |
zijde/zij | zijde-rups / *zijrups |
Conventie speelt dus een rol in het gebruik van dergelijke allomorfen.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |