Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.4.3.1.4 Allomorfie
De linkerleden van samenstellingen van het type substantief + substantief vertonen soms allomorfie, variatie in klankvorm.
Een eerste vorm van allomorfie is dat sommige substantieven met een meervoud op -eren een lange vorm op -er kunnen hebben in samenstellingen, zoals:
1blad/bladerdeeg
ei/eierdoos
kalf/kalvermelk
kind/kinderwagen
lam/lammergier
Het is niet zo dat altijd die lange vorm gebruikt moet worden, getuige samenstellingen als bladzij, eileider, kalfsvlees, kindsdeel en lamsvlees.
De klankreeks -er ər treedt ook op in andere typen woorden zoals in de meervoudsvormen bladeren, klaveren, kinderen en runderen, het werkwoord bladeren, en afleidingen als kinderlijk.
Voor het substantief goed als linkerdeel van een samenstelling treedt altijd goederen- op, bijv. goederenbeurs, goederentrein, goederenvervoer. Naast volk is mogelijk volken- of volkeren-, bijv. volk(er)enbond, volkerenmoord, volkenrecht, soms volks- , bijv. volksverhuizing.
Er zijn substantieven die een alternantie vertonen tussen een ongespannen klinker in de enkelvoudsvorm, en een gespannen klinker in de meervoudsvorm, zoals god-goden, schip-schepen en weg-wegen. Deze alternantie zien we ook in samenstellingen als godendrank en wegenbelasting, waar het linkerdeel als de meervoudsvorm van god respectievelijk weg kan worden opgevat. Maar de allomorf met de gespannen klinker kan ook optreden zonder meervoudsuffix, zoals in scheepsbeschuit (versus schip-breuk).
Allomorfie wordt ook gevonden in substantieven die onderhevig zijn geweest aan sjwa-apocope, zoals aarde/aard en ere/eer. Vergelijk:
Tabel 1. Allomorfie bij substantieven met sjwa-apocope
substantief substantief+substantief-samenstelling
aarde/aard aarde-werk / aard-appel
armoede/armoed armoede-grens / armoed-zaaier
boete/boet boete-doening / boet-gezant
einde/eind eind-examen / einde-jaar
ere/eer ere-voorzitter / eer-betoon
rente/rent rente-betaling / rent-meester
schande/schand schande-geld / schand-knaap
schip/scheep schip-breuk / scheep-s-ramp
In samengestelde substantieven met eer/ere moet de allomorf ere worden gebruikt als dit woord de betekenis ‘honorair’ heeft. Van keuze wordt de korte vorm keus niet gebruikt in samenstellingen:
2keuzeadvies, keuzekorting, keuzeprobleem, keuzewijzer
Substantieven met de klankreeks binnen of aan het eind van het woord kunnen ook een verkorte vorm zonder hebben die niet zonder meer als variant gebruikt kan worden in samenstellingen:
Tabel 2. Allomorfie bij substantieven met de klankreeks
substantief substantief+substantief-samenstelling
broeder/broer broeder-moord / *broer-moord
heide/hei heide-veld / *hei-veld, maar wel: hei-dag
schade/scha schade-verzekering / *scha-verzekering
weide/wei weidevogel / *weivogel, maar wel: wei-land
zijde/zij zijde-rups / *zijrups
Conventie speelt dus een rol in het gebruik van dergelijke allomorfen.
Verder lezen
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links