ANS | 12.5.2.2.3 Het achtervoegsel -(e)lijk

12.5.2.2.3 Het achtervoegsel -(e)lijk

Het achtervoegsel -(e)lijk komt voor in woorden met als basiswoord een werkwoord, substantief of adjectief, maar wordt, in tegenstelling tot -baar, niet productief gebruikt.

Voorbeelden van zulke adjectieven, afgeleid van overgankelijke werkwoorden met een passieve betekenis, zijn:

1aannemelijk, begrijpelijk, erfelijk, verwerpelijk

Het adjectief erfelijk betekent ‘kunnende geërfd worden’, en het adjectief verwerpelijk betekent ‘moetende verworpen worden’. Er is dus ook een modale betekenis (kunnen of moeten) in het spel. Bij sommige overgankelijke werkwoorden is er sprake van een actieve betekenis:

2bedrieglijk, hinderlijk, stichtelijk, vermakelijk

Het basiswoord is in enkele adjectieven een werkwoord met één participant, die een verandering ondergaat, zoals bederven, ophouden en sterven:

3bederfelijk, onophoudelijk, sterfelijk

Een aantal afleidingen van dit type zijn gevormd met een allomorf van de werkwoordstam. Van doen en aandoen zijn respectievelijk (on)doenlijk en (on)aandoenlijk afgeleid, op basis van de infinitiefvorm doen, evenals aanzienlijk van aanzien. Het werkwoord zien heeft de allomorf zicht in afzichtelijk. De allomorf vank van de werkwoordstam vang treedt op in aanvankelijk en (on)ontvankelijk, de allomorf hank van de werkwoordstam hang in (on)afhankelijk naast afhangen (van), en de allomorf gank van gaan in (on)vergankelijk naast vergaan, alsmede (on)overgankelijk en (on)toegankelijk.

Als het basiswoord (werkwoord, substantief of adjectief) uitgaat op een fricatief, dan treedt voor het suffix -elijk altijd de stemloze variant van die fricatief op, zoals in erfelijk, huiselijk en dwaselijk; vergelijk de woorden erven, huizen, en dwazen, met een stemhebbende fricatief.

Er zijn een aantal adjectieven die alleen of vrijwel alleen met het voorvoegsel on- voorkomen, zoals:

4onafscheidelijk, onbeschrijf(e)lijk, ondoorgrondelijk, ongelooflijk, onlosmakelijk, onmetelijk, onomstotelijk, onophoudelijk, ontegenzeglijk, onuitputtelijk, onuitsprekelijk, onverbiddelijk, onverbrekelijk, onvergetelijk, onwaardeerlijk, onweersprekelijk

Deze adjectieven kunnen beschouwd worden als het product van de combinatie van twee woordvormingsprocessen, de vorming van adjectieven op -(e)lijk en prefigering van zulke gelede adjectieven met on-.

Het achtervoegsel -(e)lijk komt veel voor in afleidingen van substantieven. Het is onbeklemtoond, maar verschuift de klemtoon van het basiswoord naar de laatste beklemtoonbare lettergreep vóór het suffix. Zo hebben we naast víjand: vijándelijk, en naast wétenschap: wetenscháppelijk. Het procedé substantief + (e)lijk is niet productief.

Dergelijke adjectieven brengen meestal een bepaalde betrekking tot uiting tussen wat in het basiswoord van het adjectief wordt genoemd en de kern van de naamwoordelijke constituent. Enkele voorbeelden:

5het koninklijk paleis (het paleis van de koning)

een fatsoenlijk mens (een mens met fatsoen)

een smadelijke nederlaag (een nederlaag met als gevolg smaad)

Een aantal afleidingen van substantieven die een tijdsperiode aanduiden, krijgen -(e)lijks in plaats van -(e)lijk. Het zijn: jaarlijks (halfjaarlijks, tweejaarlijks, enz. tot tienjaarlijks), maandelijks (halfmaandelijks, tweemaandelijks, enz. tot twaalfmaandelijks), uurlijks, wekelijks (tweewekelijks, driewekelijks, vierwekelijks) en met klinkerverandering dagelijks. De betekenis van deze adjectieven is 'ieder jaar, iedere maand, enz. plaatshebbend, verschijnend of terugkerend'. Met dezelfde betekenis bestaat naast dagelijks ook het minder gebruikelijke daags, bijv. in de daagse zorgen. De hier genoemde adjectieven kunnen attributief gebruikt worden, bijv. de jaarlijkse kermis, uw wekelijkse bijdrage, een tweemaandelijks tijdschrift.

Er is ook een kleine groep adjectieven op -(e)lijk afgeleid van een adjectief:

6bangelijk, liefelijk, openlijk, ziekelijk

Deze adjectieven drukken soms een geneigdheid uit. Zo betekent bangelijk ‘geneigd bang te zijn’. In België heeft dit adjectief ook de positieve betekenis van ‘geweldig’ gekregen.

Zie Bangelijk en enerverend (neerlandistiek.nl) .

Door middel van het onbeklemtoonde achtervoegsel -lijk zijn van een voorzetsel afgeleid: achterlijk, voorlijk en met tussenvoeging van -er-: innerlijk, uiterlijk.

Tenslotte zijn er ook adjectieven op -(e)lijk waarvoor in het hedendaags Nederlands geen basiswoord meer valt aan te wijzen, zoals:

7billijk, degelijk, lelijk, moeilijk, olijk, schappelijk, vrolijk

Ook de adjectieven ordentelijk en triomfantelijk hebben geen basiswoord, maar er is wel een verband met de woorden orde en triomf.

Verder lezen

De concurrentie tussen -baar en -(e)lijk

Bij de vorming van adjectieven van werkwoorden is het suffix -baar productief, en het suffix -lijk niet.

Als met eenzelfde werkwoord als basiswoord zowel een afleiding op -baar als een op -(e)lijk voorkomt, dan is het adjectief op -baar meestal letterlijk te interpreteren, terwijl het adjectief op -(e)lijk een wat andere betekenis heeft. Vergelijk bijv.:

8beweegbaar (een beweegbare brug)

beweeglijk (beweeglijke zaadcellen)

Bij beweegbaar is sprake van een passieve betekenis, bij beweeglijk wordt de beweging door de drager van die eigenschap zelf veroorzaakt. Andere voorbeelden van betekenisverschillen tussen dergelijke adjectieven zijn:

9onmeetbaar (in: een onmeetbare grootheid)

onmetelijk (in: een onmetelijke rijkdom ('uiterst groot'))

onuitspreekbaar (bijv. in: een onuitspreekbaar woord)

onuitsprekelijk (bijv. in: onuitsprekelijk leed ('erg groot'))

Er is niet altijd een duidelijk betekenisverschil. Wel is meestal één van beide vormen gebruikelijker dan de andere. Vergelijk bijv. de volgende paren, waarbij de eerste vorm telkens de gewone is:

10(on)geneeslijk/(on)geneesbaar, onvermijdelijk/onvermijdbaar

De variatie tussen -lijk en -elijk

Wanneer treedt -lijk op, en wanneer -elijk? Hier volgen enkele tendenties, waarbij geldt dat -elijk in gesproken taalgebruik algemener voorkomt dan in geschreven taalgebruik.

Als het basiswoord uitgaat op r treedt nooit -e- op, bijv. gevaarlijk en bestuurlijk.

Als het basiswoord eindigt op p, t, k, b, d wordt -e- ingevoegd, behalve na een onbeklemtoonde lettergreep, bijv. gemeenschappelijk, hopelijk, wettelijk, onmetelijk, verschrikkelijk, zakelijk, hebbelijk, goddelijk, vermoedelijk en vriendelijk.

Als de laatste lettergreep van het basiswoord onbeklemtoond is, treedt nooit -e- op, bijv. wereldlijk, openlijk, vaderlijk en koninklijk. Op die manier wordt een opeenvolging van drie onbeklemtoonde lettergrepen vermeden.

Als het basiswoord eindigt op n die wordt voorafgegaan wordt door een gespannen klinker of een tweeklank, wordt geen -e- ingevoegd, bijv. aanzienlijk, (on)doenlijk en pijnlijk. Na andere basiswoorden op n wordt meestal -e- ingevoegd, bijv. mannelijk, onoverwinnelijk, met als minder gewone nevenvormen manlijk, onoverwinlijk.

Na een g vinden we variatie: bedrieglijk/bedrieglijk, beweeglijk/bewegelijk, etc. Altijd met -e- is: hertogelijk (aartshertogelijk, groothertogelijk).

Na een ch is er een tussenklank -e-: belachelijk, hachelijk.

Als het basiswoord eindigt op f, zijn na een gespannen klinker of een tweeklank beide vormen mogelijk, bijv. ongelofelijk/ongelooflijk, gerief(e)lijk, lief(e)lijk, onbeschrijf(e)lijk. In andere gevallen wordt vrijwel altijd de tussenklank -e- ingevoegd, bijv. erfelijk, verderfelijk, (on)sterfelijk en stoffelijk.

Als het basiswoord eindigt op s, zijn na een lange klinker of een tweeklank beide vormen mogelijk, bijv. ongeneselijk/ongeneeslijk, verkies(e)lijk, afgrijs(e)lijk, huis(e)lijk, maar altijd: pauselijk, ijselijk, wijselijk. In andere gevallen wordt vrijwel altijd -e- ingevoegd, bijv. toepasselijk, misselijk, menselijk, valselijk.

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Geert Booij	juni 2022
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen