Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
7.1.2.1 Gebruik van hoofdtelwoorden in een nominale constituent
Hoofdtelwoorden staan over het algemeen in een nominale constituent, zoals in onderstaande voorbeelden. Daarin wordt het hoofdtelwoord gevolgd door een zelfstandig naamwoord (1), of door een of meer adjectieven en een zelfstandig naamwoord (2)-(3):
1Er zijn nog steeds vijftien ploegen die in deze Tour geen ritzege hebben gewonnen.
2De twee nieuwe bronnen hebben een betere kwaliteit en hogere capaciteit.
3Langs de oevers van het meer vind je veel mooie plaatsjes.
In deze paragraaf behandelen we de kenmerken van dit gebruik. Op welke positie staan telwoorden precies in de nominale constituent? Welke telwoorden kunnen verbogen worden? Welk getal (meervoud of enkelvoud) krijgt het zelfstandig naamwoord na een telwoord? En wat zijn manieren om het telwoord te modificeren?
Verder lezen
Positie binnen de nominale constituent
Binnen de nominale constituent functioneert het hoofdtelwoord als determinerend element bij het substantief. Het hoofdtelwoord gaat doorgaans vooraf aan eventuele adjectieven (4-5). We zien ook dat hoofdtelwoorden over het algemeen volgen op lidwoorden (6-7), aanwijzende voornaamwoorden (8), bezittelijke voornaamwoorden (9) en vraagwoorden (10):
De precieze plaatsingsmogelijkheden binnen de determinator (d.w.z. de plaatsing ten opzichte van lidwoorden, voornaamwoorden en voorgeplaatste genitieven) worden ook besproken in het hoofdstuk over de nominale constituent: 14.4.4.5 en 14.4.5.1.
4twee kleine kinderen
5veel nieuwe inschrijvingen
6de talloze vertrouwde CVP'ers
7de ettelijke brieven
8die drie boeken
9zijn beide kinderen
10welke vijf kunstenaars?
Op deze basisprincipes zijn een aantal uitzonderingen:
1 Zulke en zo'n
Aanwijzende voornaamwoorden gaan in de regel vooraf aan het telwoord, zoals die in 8 en deze in 11. Een uitzondering hierop zijn de aanwijzende voornaamwoorden zulke en zo'n, die er juist achter komen (12-13):
Aangezien zo’n eigenlijk staat voor zo één, is het logisch dat het niet kan voorafgaan aan het telwoord één, namelijk zo één één boekuitgesloten.
11deze drie vragen
12twee zulke zware klappen
13één zo'n boek
2 Contrastief accent
Naast de normale volgorde vijf witte rozen, zoals in 14a, is in het geval van zogenaamd contrastief accent ook de volgorde in 14b mogelijk:
Zie ook Broekhuis & Den Dikken (2012: 883).
14aIk bedoel de vijf witte rozen
bIk bedoel de WITte vijf rozen, niet de rode.
ANS
3 Adjectief in de overtreffende trap
Normaal gesproken staat een adjectief zo dicht mogelijk bij het substantief waar het betrekking op heeft:
15de twee leuke boeken
Als het adjectief in de overtreffende trap staat kan echter van deze woordvolgorde worden afgeweken:
16de leukste twee boeken
Er is een subtiel betekenisverschil tussen beide volgordes: in 17 wordt gezegd dat drie exemplaren uit een grotere verzameling van verhalen de kwalificatie ‘mooiste’ hebben gekregen, terwijl in 18 wordt uitgegaan van drie poppen per leeftijdscategorie; daarvan wordt gezegd dat ze de mooiste exemplaren zijn uit een grotere verzameling.
17De inzenders van de drie mooiste verhalen krijgen bovendien een gesigneerd boek.
18Bij de expositie zullen in elke leeftijdscategorie de mooiste drie poppen worden uitgekozen.
4 Allebei/alle twee
Bij allebei (en de varianten alle twee, alle tien, enz.) is er, in tegenstelling tot bij beide, sprake van een afwijkende woordvolgorde. Het telwoord gaat er vooraf aan eventuele lidwoorden, aanwijzende voornaamwoorden of bezittelijke voornaamwoorden:
Zie ook Broekhuis & Den Dikken (2012: 889) en 14.4.4.2.
19ahaar beide broertjes
ballebei haar broertjes
calle tien de composities
5 Gebruik na het zelfstandig naamwoord: bladzijde negen
Over het algemeen staat een hoofdtelwoord vóór het zelfstandig naamwoord in een nominale constituent, maar in de voorbeelden 20-23 hieronder staat het hoofdtelwoord achter het substantief waar het bij hoort. We spreken dan van postnominale hoofdtelwoorden.
20Onder Willem Drie was de hofdienst meestal een akelig corvee.
21Zie de tabel op bladzijde negen.
22Erasmusplein één
23In Parijs werden de seconden tot het jaar tweeduizend afgeteld op de Eiffeltoren.
Wanneer hoofdtelwoorden voorafgaan aan een substantief, geven ze de kwantiteit aan van de verzameling die door het substantief wordt uitgedrukt. Postnominale hoofdtelwoorden daarentegen geven geen kwantiteit aan, maar verwijzen naar één enkele entiteit. In (20)-(23) wordt door middel van het hoofdtelwoord aangegeven dat iets of iemand de ‘x’ste in rij is. Dat kan een koning zijn (Willem Drie = de derde koning Willem in rij, ook wel Willem de Derde (voorbeeld 20, zie ook par. 7.2.2.1)), een bladzijde (bladzijde negen = de negende bladzijde (21)), een huis of gebouw/een bepaald adres (Erasmusplein één = het eerste huis (22)) of een bepaald jaar(tal) (het jaar tweeduizend = het tweeduizendste jaar (23)).
Zie De Belder (2007: 30)
De jaren zestig
Verdieping
De jaren zestig
Ook in constructies als de jaren dertig/zestig/zeventig staat het hoofdtelwoord na het substantief waar het betrekking op heeft. Het hoofdtelwoord wordt hier gebruikt als aanduiding van een decennium.
Behalve de jaren dertig/zestig/zeventig kan men ook spreken van de dertiger/zestiger/zeventiger jaren. Deze constructie is een leenvertaling uit het Duits. De woorden dertiger/zestiger/zeventiger worden door Van Dale (Den Boon & Hendrickx 2015) beschouwd als bijvoeglijke naamwoorden die enkel attributief te gebruiken zijn. De vorm de jaren dertig/zestig/zeventig is het gebruikelijkst.
Ook de onbepaalde hoofdtelwoorden zoveel en hoeveel kunnen op deze manier gebruikt worden:
24Het was echt een prachtig boek met fantastische illustraties. Alleen stond er ergens op pagina zoveel een kleine zetfout.
25Op plaats hoeveel staat die naam?
Internet  geraadpleegd op 25 september 2023
Analytische rangtelwoorden: bladzijde negen
Verdieping
Analytische rangtelwoorden: bladzijde negen
Hoofdtelwoorden na een substantief, zoals in (20)-(25), krijgen dus eenzelfde soort interpretatie als rangtelwoorden. Ze worden daarom ook wel analytische (of syntactische) rangtelwoorden genoemd, om ze te onderscheiden van synthetische rangtelwoorden (Meyer 2019, Meyer et al. 2020). Synthetische rangtelwoorden, bijv. (de) vierde (plaats) of (het) achtste (hoofdstuk), zijn combinaties van een hoofdtelwoord en het achtervoegsel -de of -ste; ze komen vóór een substantief en na een lidwoord (of andere determinator, zoals een aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord). Analytische rangtelwoorden, bijv. (plaats) vier en (hoofdstuk) acht, hebben geen achtervoegsel en volgen op een substantief dat meestal niet voorafgegaan wordt door een lidwoord (of andere determinator).
Analytische rangtelwoorden kunnen niet in alle contexten waarin synthetische rangtelwoorden mogelijk zijn, even gemakkelijk voorkomen. Zo kun je wel zeggen Lees pagina vijf, maar niet zo goed Ga links bij verkeerslicht drie. Dat laatste zou je enkel kunnen zeggen in een situatie waarin de verkeerslichten op voorhand expliciet gelabeld of opgenoemd zijn.
Een ander soort gebruik van een postnominaal hoofdtelwoord is lijn vijf om een bepaalde tram- of buslijn aan te duiden (26). Het telwoord vijf geeft dan geen plaats in een rangorde weer (dus niet: de vijfde lijn), maar fungeert als de naam voor die specifieke tram- of buslijn.
26Lijn vijf gaat naar het Centraal Station.
Drie typen van toekenning van getallen
Verdieping
Drie typen van toekenning van getallen
Bij de toekenning van getallen kunnen drie typen onderscheiden worden:
Wiese (2007: 759-760)
  1. Kardinale toekenning van getallen: Bij dit gebruik drukken telwoorden de kardinaliteit van verzamelingen uit, namelijk het aantal entiteiten in de verzameling. Bijvoorbeeld: vijf bussen.
  2. Ordinale toekenning van getallen: Bij dit gebruik geven telwoorden de positie van een entiteit in een volgorde aan. Bijvoorbeeld: de vijfde bus.
  3. Nominale toekenning van getallen: Bij dit gebruik drukken telwoorden de identiteit van een entiteit in een verzameling uit. Bijvoorbeeld: bus vijf.
Verbuiging: ene, enkele, vele
Telwoorden worden over het algemeen niet verbogen, maar hierop bestaan enkele uitzonderingen. Als enig bepaald hoofdtelwoord kan één verbogen worden zoals een adjectief:
27Een atleet leeft jarenlang naar dat ene moment toe.
De onbepaalde hoofdtelwoorden veel en weinig blijven gewoonlijk onverbogen als er geen bepaald lidwoord of een equivalent daarvan aan voorafgaat:
28Het viel me op dat ze veel juwelen droeg.
29Bij veel patiënten werd de ziekte pas laat herkend.
30Weinig mensen weten dat konijnen sociale dieren zijn.
Vooral in meer formeel taalgebruik kan men vóór meervoudige substantieven echter ook de verbogen vorm aantreffen:
31Bij de schipbreuk verdwenen ook vele juwelen naar de bodem van de Indische Oceaan. formeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het formele taalgebruik.
32De dokter ziet dagelijks vele patiënten die besmet zijn met het virus. formeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het formele taalgebruik.
33Weinige mensen weten nog hoe slecht de club eraan toe was. formeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het formele taalgebruik.
De verbogen vormen vele en weinige onderstrepen het stuk-voor-stuk-karakter van de opsomming; ze individualiseren de afzonderlijke juwelen/patiënten/mensen. In de vaste uitdrukking nog vele jaren (gebruikt in gelukwensen) komt alleen de verbogen vorm voor.
In combinatie met een bepaald lidwoord, een aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord, of een voorgeplaatste genitief worden de onbepaalde hoofdtelwoorden veel en weinig ook verbogen. Dit geldt ook voor ettelijke, enkele, meerdere, talloze, verscheidene en verschillende:
34Het gebrek aan beleid noemde ze als voornaamste reden voor de vele winkelsluitingen.
35Alles is wit, dus het weinige zonlicht dat laag invalt, weerkaatst overal.
36Die vele beesten op een kleine ruimte geeft de ziekte extra kansen.
37Haar zes Grammy's waren slechts een fractie van haar vele onderscheidingen.
38Hoe immers te reageren op Trumps vele leugens en impulsieve acties?
Zie voor vormen met de achtervoegsels -en (bijv. tweeën) en -tjes (bijv. tweetjes) respectievelijk 7.1.3.1 en 7.1.3.2.
Meervoud of enkelvoud?
De bepaalde hoofdtelwoorden (uitgezonderd één) worden doorgaans gecombineerd met substantieven in het meervoud, maar ze kunnen ook voorafgaan aan enkelvoudige substantieven, zoals geïllustreerd wordt in de voorbeelden 39-41. Dit is met name zo bij substantieven die een maat, frequentie, tijd, volume of geldeenheid aanduiden (zie ook 7.1.4).
39Als ze tien gram goud op zak hebben, hebben ze niemand meer nodig, denken de jongens.
40Guzmán is al twee keer ontsnapt uit een zwaarbeveiligde gevangenis.
41Ook haar relatie met Flor liep na twaalf jaar abrupt op de klippen.
De onbepaalde hoofdtelwoorden veel, zoveel, hoeveel, meer, meest, weinig, minder en minst kunnen zowel gecombineerd worden met substantieven in het enkelvoud (niet-telbare soortnamen) als met substantieven in het meervoud (telbare soortnamen). Enkele voorbeelden zijn:
42aWe krijgen erg veel boeken van kloosters die sluiten.
bVeel materiaal is in de loop van de tijd verloren gegaan.
43aHet internet biedt zoveel kansen.
b Ik had nooit zoveel geld in huis moeten houden.
44aEr zijn weinig kinderen uit het binnenland geslaagd.
bHier in het dorp is weinig politie.
De onbepaalde telwoorden ettelijke, enkele, meerdere, talloze, verschillende en verscheidene en (het informele) tig worden met meervoudige substantieven gecombineerd (bijv. enkele tijdschriften, verscheidene manieren, tig exemplaren) en dus expliciet niet met massa’s (bijv. enkel gelduitgesloten, verscheidene wijnuitgesloten, tig politieuitgesloten). Substantieven die een maat, frequentie of tijd aanduiden kunnen na tig wel in het enkelvoud blijven (zie ook 7.1.4):
45Zijn moeder rijdt tig kilometer om verse vis te halen. vooral in NN: informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlands-Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.
46Mensen die dialyseren moeten tig keer aan de machine. vooral in NN: informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlands-Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.
47Als men zou weten wat ik mijn tegenstanders allemaal zou willen aandoen, dan hadden ze me allang voor tig jaar opgesloten. vooral in NN: informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlands-Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.
Modificatie: bijna honderd, een kleine duizend, een stuk of zes
Telwoorden die in een nominale constituent staan, kunnen op verschillende manieren gemodificeerd worden. Ten eerste kunnen bijwoordelijke bepalingen gebruikt worden die aangeven dat het aantal dat door het telwoord genoemd wordt bij benadering correct is (bijv. bijna, circa, ongeveer, ruim, zowat) of nauwkeurig is (bijv. precies, exact). Het eerste type wordt hoofdzakelijk gebruikt in combinatie met ronde getallen.
Deze modificeerders kunnen zowel voorafgaan aan het telwoord + substantief (bijv. ongeveer dertig boeken), als erop volgen (bijv. dertig boeken ongeveer). Meerdere modificeerders kunnen ook ‘gestapeld’ worden (bijv. ongeveer dertig boeken ofzo, iets van dertig boeken ofzo, iets van dertig boeken ongeveer); zie Corver & Zwarts (2006), Pankau (2018).
48In normale omstandigheden verblijven bij Mané elke dag bijna honderd mensen.
49Marslander Schiaparelli heeft er een reis van ruim vijfhonderd miljoen kilometer op zitten.
50In zijn vrachtwagentje passen precies duizend appels.
51Exact twintig jaar geleden ontplofte daar die vuurwerkopslagplaats.
Een andere manier om aan te geven dat het door het telwoord genoemde aantal bij benadering correct is, is het gebruik van de constructie met een + adjectief + telwoord, zoals in de voorbeelden 52-56. In die constructie kan slechts een beperkte verzameling adjectieven (o.a. slordige, goede, dikke, kleine en royale) worden gebruikt.
52De brandweer zette een kleine honderd man in om de brand te bestrijden.
53Bovenop hun leefloon krijgen ze een extra vergoeding, waardoor Patrick nu netto een dikke duizend euro per maand verdient.
54Daarnaast ligt Antwerpen maar op een goede tweehonderd kilometer van mijn vroegere woonplaats Keulen.
55Nu al raamt de UEFA dat dit alleen al een slordige één miljard euro zal kosten.
56Abonnees betalen dan wel een royale 99 euro per maand, maar in ruil daarvoor kunnen ze gsm'en zoveel als ze maar willen.
De betekenis ‘bij benadering’ kan ook worden uitgedrukt door een/zo’n + telwoord, bijvoorbeeld:
57Een twintigtal vrijwilligers zet jaarlijks een vijfhonderd padden over achter het kasteel Scheldevelde.
58Omstreeks 20.30 uur waren al zo'n duizend mensen afgezakt naar de plaats van afspraak, een weide in Oudsbergen.
Samenstellingen op -tal: een twintigtal vrijwilligers
Verdieping
Samenstellingen op -tal: een twintigtal vrijwilligers
Het zelfstandig naamwoord twintigtal in (57) is een samenstelling: het bestaat uit een telwoord (twintig) en het zelfstandig naamwoord tal (een variant van getal). Ook met een uitdrukking als een twintigtal kan worden uitgedrukt dat het aantal bij benadering genoemd wordt (zie 20.2.3.1.ii.8 voor dit type constructie). In principe is er daarnaast een lezing mogelijk waarbij twintigtal een exact aantal betreft.
Deze situatie lijkt op wat we aantreffen bij een paar. Een paar schoenen bijvoorbeeld kan geïnterpreteerd worden als twee bij elkaar horende schoenen, maar ook als een niet nader gespecificeerde, kleine hoeveelheid schoenen (zie ook 5.9.3.2.vi en 20.2.3.1.ii.7).
Overigens lijkt het erop dat de exacte lezing eerder optreedt bij lagere aantallen, zoals in een viertal, terwijl de benaderende lezing eerder optreedt bij hogere aantallen, zoals in een honderdtal.
Een andere constructie die kan worden gebruikt om aan te geven dat het door het telwoord genoemde aantal bedoeld is als benadering, wordt geïllustreerd in deze voorbeelden:
59Voor een euro of vijf krijg je een stevige pizza.
60Maar je zit met een man of twintig op een vrachtwagen en je laat je benen buiten boord bungelen.
Een gelijkaardige uitdrukking is:
Maar zie Broekhuis & Den Dikken (2012: 886-887) voor een aantal verschillen in het syntactische gedrag van een boek of honderd vs. een stuk of honderd boeken.
61Er kwamen een stuk of zes agenten in gevechtsuitrusting bij.
Ten slotte kan de betekenis ‘bij benadering’ ook weergegeven worden door de constructie rond/tegen/om en nabij+ de + telwoord, bijvoorbeeld:
Zie Neerlandistiek.nl  voor een bespreking van twee verschillende visies op woordgroepen als rond de vijftig vestigingen of tegen de honderd muzikanten: Corver & Zwarts (2006) analyseren deze constructies als voorzetselgroepen (‘prepositional numerals’), maar daar gaat Pankau (2018) tegen in.
62De organisatie heeft nu rond de vijftig vestigingen.
63Tegen de honderd muzikanten improviseerden op twee podia op het Scheveningse strand.
64Het blijft droog met maxima om en nabij de 17 tot 18 graden.
De telwoorden honderd, duizend, miljoen, miljard enz. kunnen in combinatie met de onbepaalde telwoorden hoeveel, zoveel en tig worden gebruikt om een onbepaalde grote hoeveelheid van iets aan te geven of daarnaar te vragen:
65Om de zoveel honderd bladzijden herinnert Perlstein je aan het belang ervan.
66Die heb je nu al tig duizend keer laten zien. vooral in NN: informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlands-Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.
Om de zoveel honderd in voorbeeld 65 betekent dan ‘(om de) 200 of meer’ en wijkt dus af in betekenis van honderdzoveel in voorbeeld 67, dat de betekenis ‘100 à 200’ heeft.
67Playing Broadway is een boeiende voorstelling, waar alle honderdzoveel mensen, maar ook het publiek, trots op mogen zijn. informeel Deze vorm komt geregeld voor in standaardtalige contexten, vooral in het informele taalgebruik.
Ook kan aan dergelijke grote telwoorden de uitgang -en worden toegevoegd. Hierdoor krijgen deze getallen een meervoudig en onbepaald karakter. De betekenis van honderden is bijvoorbeeld ‘een onbepaald aantal keer 100’.
Zie ook 7.1.1.1.1.
68Reddingswerkers hebben al honderden gewonden onder het puin vandaan gehaald, van wie er minstens 26 slecht aan toe zijn.
69Ik ben opgelicht voor miljoenen euro's.
Schattingsparen: een euro of vijf, zes
Verdieping
Schattingsparen: een euro of vijf, zes
Uitdrukkingen van het type een stuk of tien, vijftien en zo'n zes, zeven euro, waarin twee opeenvolgende telwoorden gebruikt worden, noemen we schattingsparen. Ze moeten aan bepaalde regels voldoen: het eerste getal moet altijd kleiner zijn dan het tweede en beide getallen maken bij voorkeur deel uit van dezelfde rekenkundige reeks, waarin ze elkaar direct opvolgen:
iDaarmee houd ik me vanaf mijn dertiende, veertiende bezig.
In de rekenkundige reeks van 1, 2, 3 enz. komt bijvoorbeeld wel voor een euro of vijf, zes, maar niet een euro of vijf, zeven. In de reeks van 5, 10, 15 enz. vinden we bijvoorbeeld wel een euro of tien, vijftien, maar minder plausibel is een euro of vijftien, dertig of een euro of vijftien, zeventien. Alleen met komisch effect kunnen constructies verschijnen als een rijzige jongeman van zesentwintig à tweeënveertig jaar of de eerste negen, zevenentwintig keer.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Kathy Rys november 2023
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 7,../../data/archief/ans2/e-ans/07/body.html;
    Interessante links
    gebruik hoofdtelwoordnominale constituent