29.1.2 Voor- en achtervoegsels als negatie-element
Met behulp van voor- en achtervoegsels, zoals mis-, on- en
-loos, kunnen woorden ontkend worden: iemand iets misgunnen is ongeveer hetzelfde als
'iemand iets niet gunnen', een ondier is een buitengewoon slechte
vertegenwoordiger van de categorie 'dieren', en zoutloos betekent 'zonder zout'. Dit noemen we
morfologische ontkenning.
Verder lezen
Morfologische ontkenning heeft doorgaans alleen bereik over het woord waaraan het aangehecht is, en niet over
de zin waar het woord in gebruikt wordt. In elk geval kan morfologische ontkenning alleen
het voorkomen van negatief-polaire uitdrukkingen zoals hoeven, ook maar iets en kunnen uitstaan niet
mogelijk maken:
1Een ondier
hoeft *(niet) opgesloten te worden.
2*Wij misgunnen
hem ook maar iets.uitgesloten
3Ze kan
zoutloos eten *(niet) uitstaan.
Bij zinsontkenning kan over het algemeen terugverwezen worden naar datgene wat ontkend
wordt, zoals in (4a), dat de betekenis 'Hij is wél aardig' heeft. Bij morfologische
ontkenning is dit niet mogelijk, zoals (4b) laat zien:
Een ander verschil is dat zinsontkenning typisch gevolgd kan worden door een zin die
begint met laat
staan, zoals in (5a), en morfologische ontkenning niet (5b):
Uitzondering?
Verdieping
Uitzondering?
Soms wordt er wél verwezen naar taalmateriaal in het bereik van een morfologische
ontkenning, zoals in het volgende voorbeeld:
!
iIn april 2016 vlogen twee Russische jets
over het Amerikaanse USS Donald Cook, maar toen waren de vliegtuigen
onbewapend. Nu dus wel.De Standaard 25 november
2018
Het is onduidelijk of deze zin (die kennelijk moet uitdrukken dat de vliegtuigen
tegenwoordig bewapend zijn) voor alle taalgebruikers aanvaardbaar is.
De algemene betekenis van de meeste negatieve voorvoegsels is niet, maar afhankelijk
van de context en het basiswoord kan dat op verschillende manieren geïnterpreteerd worden:
onaardig is
ongeveer hetzelfde als niet
aardig, maar een onmens is wel degelijk een mens, zij het een
tegenvallende representant van de soort.
Binnen de morfologische ontkenning kunnen, net zoals bij zinsontkenning
Zie 29.3.1 voor de verschillende interpretaties van negatie op zinsniveau.
, verschillende semantische types worden onderscheidenDit verrast
hier, omdat in hele andere paragrafen de functie van negatie aan de orde komt. [eerste
zin aangepast]:- contradictoire negatie: iets bezit een bepaalde eigenschap of niet, en andere mogelijkheden zijn er niet - zoals in onbezield
- contraire negatie: iets bezit een bepaalde eigenschap, of niets, of niet, of geen van beide dan wel iets ertussenin - zoals in onaardig
- pejoratieve negatie: afkeurend - zoals in onmens
Het is niet duidelijk of de verschillende voor- en achtervoegsels verschillende
betekenissen of gebruiksmogelijkheden hebben, afgezien van de generalisatie dat inheemse affixen (on-, -loos) met alle soorten stammen combineerbaar zijn, en uitheemse (de-, non-) (vrijwel) alleen met uitheemse.inheemse/uitheemse:
uitleggen? [kink naar 12.3.1.3.1 - woordvorming toegevoegd]
In onderstaande subparagrafen komen de negatieve voor- en achtervoegsels aan bod die
aangetroffen kunnen worden in combinatie met werkwoorden, substantieven en adjectieven:
Literatuur
Booij (2012), Bauer et al. (2013), Horn
(1989), Verhagen (1994), Verhagen (2005), Van der Wouden (1997), Van der Wouden: On- (Taalportaal ), Foolen (2018): Laat staan (Neerlandstiek.nl ).
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Ton van der Wouden | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html; |
negatieachtervoegselvoorvoegselmorfologische ontkenning