ANS | 12.4.2.2.4.1 Persoonsnamen met de suffixen -er, -aar en -der

agensargumentdeverbaalervinginitiaalwoordnomen agentisnomen patientisoverkarakteriseringpatiensthema

12.4.2.2.4.1 Persoonsnamen met de suffixen -er, -aar en -der

Het suffix, of achtervoegsel, -er heeft twee allomorfen: we krijgen -aar na l, n, r voorafgegaan door een sjwa-lettergreep, en als het basiswoord eindigt op r voorafgegaan door een andere klinker dan sjwa, wordt de allomorf -der gebruikt:

1a-er: aannemer, ploeger, stroper, tiener

b-aar: smokkelaar; eigenaar, rekenaar; luisteraar

c-der: bestuurder, huurder, regeerder, woordvoerder

Een uitzondering vormen dienaar (naast diender met de betekenis ‘politieagent’), leraar, minnaar, (over)winnaar (maar: kostwinner), en zondaar.

Zie van den Toorn (1988) over de geschiedenis van deze twee verwante suffixen.

De voorbeelden in (1) zijn gevormd op basis van een werkwoord. We spreken dan van deverbale substantieven. Afleidingen op -er, -aar en -der komen ook voor op basis van substantieven, en incidenteel ook op adjectieven:

2asubstantief als basiswoord: apotheker, bouwvakker, deeltijder, schipper, wetenschapper

badjectief als basiswoord: eigenaar, vrijwilliger

Hieronder gaan we in meer detail in op afleiding van werkwoorden en substantieven.

Ook het telwoord kan een basiswoord zijn. Voorbeelden zijn tiener, veertiger, zestiger, met onder meer als betekenis 'iemand die tussen dertien en negentien, veertig en negenenveertig, enz. jaar oud is'. Met de Tachtigers, de Vijftigers worden generaties van dichters aangeduid uit de jaren tachtig, vijftig enz. van de 19de, respectievelijk 20ste eeuw. Als leeftijdsaanduiding zijn verder gebruikelijk (een) 60-plusser, (een) 65-plusser.

Ook andere betekenissen zijn mogelijk voor van telwoorden afgeleide woorden op -er. Een dertiger kan bijvoorbeeld betekenen ‘een ronde schaatsen in 30 seconden’, of ‘een wijn uit de jaren dertig’.

Afgeleide substantieven op -er / -aar / -der worden niet alleen gebruikt als persoonsnamen, maar ook als zaaknamen zoals wijzer, een instrumentnaam, en abstracta zoals uitglijder, een gebeurtenisnaam.

Verder lezen

Afleidingen van werkwoorden
Afleidingen van substantieven

Afleidingen van werkwoorden

De achtervoegsels -er, -aar en -der zijn productief na een werkwoordstam. De gemeenschappelijke betekeniscomponent van de afleidingen in (3) is ‘persoon die de door het werkwoord genoemde handeling verricht’. Dergelijke substantieven noemt men nomina agentis (enkelvoud: nomen agentis). Voorbeelden zijn:

3bakker, kapper, kraker, loper, renner, strijder, verachter

bedelaar, brabbelaar, dobbelaar, handelaar, tekenaar, treuzelaar, woekeraar

bewaarder, hoereerder, rangeerder, vereerder, versierder

In enkele gevallen is de betekenis van de -er-afleiding passief: martelaar, gijzelaar ('iemand die gemarteld/gegijzeld wordt'). Toch kan een woord als gijzelaar ook als aanduiding van een handelend persoon worden geïnterpreteerd. Om misverstanden te voorkomen wordt daarom in plaats van gijzelaar wel gegijzelde gebruikt voor de passieve betekenis, en gijzelnemer voor de actieve betekenis. Evenzo kan men voor de passieve betekenis van martelaar ook gemartelde gebruiken.

Ook werkwoorden waarvan het subject geen handelend persoon is, maar het gebeuren ondergaat, lenen zich voor dit type afleiding. We noemen afleidingen zoals lijder en tobber nomina patientis (enkelvoud nomen patientis), omdat het subject de semantische rol van Patiens heeft.

Bij sommige onovergankelijke werkwoorden is het subject-argument niet een Agens, maar een Thema. Het zijn werkwoorden die als hulpwerkwoord van tijd het werkwoord zijn vereisen. Ze duiden geen handelingen aan, maar gebeurtenissen die een verandering inhouden. Voorbeelden van zulke substantieven zijn:

4daler, groeier, stijger, uitvaller

Een aandeel waarvan de koers op de beurt daalt, wordt bijvoorbeeld een daler genoemd. Dergelijke substantieven duiden doorgaans een onpersoonlijke entiteit aan.

Als het basiswerkwoord verplicht overgankelijk is, heeft het twee argumenten: een Agens als subject, en een Thema als object, die beiden uitgedrukt moeten worden in een zin. In het met -er/-der/-aar afgeleide substantief wordt het Agens uitgedrukt door dat substantief. Het Thema kan dan worden uitgedrukt door middel van een voorzetselconstituent, zoals in:

Zie Booij (1988b, 2019: 209-213).

5de bedrijvers van het kwaad

bereiders van maaltijden

de verachters van God

Er is dus sprake van erving van de argumentstructuur van het basiswerkwoord door het afgeleide substantief. Als een werkwoord een voorzetselconstituent als argument heeft, met een specifiek voorzetsel, kan dat specifieke voorzetsel terugkeren bij het afgeleide substantief:

6beleggen in aandelen / belegger in aandelen

lijden aan pleinvrees / lijder aan pleinvrees

zoeken naar waarheid / zoeker naar waarheid

Dergelijke persoonsnamen afgeleid van overgankelijke werkwoorden kunnen optreden zonder geëxpliciteerd Thema-argument als complement, als op een of andere manier al duidelijk is wat dat Thema is. Zo kan men spreken over de Schepper waarbij conventioneel bepaald is dat het hier gaat om iemand die de wereld (het Thema) heeft geschapen. Andere voorbeelden van dergelijke afleidingen zijn:

Tabel 1. Afgeleide persoonsnamen zonder geëxpliciteerd Thema-argument

verplicht overgankelijk werkwoord	substantief zonder complement
begunstigen	begunstiger (van een organisatie)
bezetten	bezetter (van het vaderland)
dragen	drager (bij uitvaarten)
hervormen	hervormer (van de kerk)

Ook de context kan weglating van het Thema mogelijk maken zoals in de tweede zin van de volgende citaten:

7aTen overstaan van enkele verachters van de religie. En dat waren niet eens ontwikkelde verachters.

Willem Jan Otten, Het wonder van de losse olifanten, p. 27

bBoeken worden verboden omdat zij in strijd zijn met de heersende 'morele of politieke moraal'. Grootste verbieders zijn dan ook de hoeders hiervan: kerken en dictatoriale regimes.

Internet, geraadpleegd 28 januari 2022

Een tweede manier waarop het Thema van dergelijke deverbale persoonsnamen kan worden uitgedrukt, is als linkerlid van een samenstelling, waarvan de persoonsnaam het hoofd is:

Bij afleidingen op -er die als persoonsnaam en als instrumentnaam kunnen worden gebruikt, zoals maaier, is bij gebruik van een van-complement zoals in maaier van gras alleen de persoonsnaam-interpretatie mogelijk, terwijl grasmaaier beide interpretaties toestaat (Booij 2019: 211).

8sport-beoefenaar / beoefenaar van sport

ijs-bereider / bereider van ijs

initiatief-nemer / nemer van initiatief

hulp-verlener / verlener van hulp

Een afleiding als hebber ‘begerig persoon’ wordt vooral gebruikt als deel van een samenstelling, zoals in bevelhebber en machthebber, maar heeft dan de meer neutrale interpretatie van ‘bezitter’. Andere afleidingen van ongelede werkwoorden zoals komer (in laatkomer), kunner (in alleskunner), ligger (in dwarsligger), en nemer (in werknemer) vinden we ook vooral als deel van samenstellingen. Zulke woorden, waarin de processen van afleiding en samenstelling worden gecombineerd, worden daarom wel samenstellende afleidingen genoemd.

Bij werkwoorden met éénlettergrepige infinitieven (en overeenkomstige afleidingen en samenstellingen) zoals doen, gaan, staan, en zien komt het achtervoegsel -er achter de infinitief: doener, ziener. Bij staan komt -der, net zoals bij de hierboven genoemde basiswoorden op -r, zoals in (een goed) verstaander en buitenstaander). In samenstellende afleidingen treedt ook -stander op: bijstander, omstanders. Bij gaan hebben we (alleen in samenstellende afleidingen) -ganger zoals in dubbelganger, kerkganger, roerganger en voetganger.

Een persoonsnaam als doe-het-zelver is niet afgeleid van een werkwoord, maar van de zin doe-het-zelf.

Afleidingen van substantieven

De betekenis van afleidingen van substantieven kan omschreven worden als ‘persoon die enigerlei relatie heeft met het in het basiswoord genoemde’. Door deze vage of open betekenisrelatie met de betekenis van het basiswoord kunnen dergelijke denominale substantieven gemakkelijk gevormd en gebruikt worden. Voorbeelden zijn:

Zie Booij (1988a), De Caluwe (1992), Van Santen (1992), Van den Toorn (1999).

9dagloner, eilander, middenmoter, middenvelder, rechter, rolstoeler ('iemand die zich in een rolstoel voortbeweegt'), tuinder, uurloner

Als basiswoord zijn vooral initiaalwoorden zeer gebruikelijk:

woordgroep	initiaalwoord	persoonsnaam
Algemene Ouderdomswet	AOW	AOW’er
Bicycle Moto Cross	BMX	BMX’er
Christen-Democratisch & Vlaams	CD&V	CD&V’er
Informatietechnologie	IT	IT’er
Nationaal-Socialistische Beweging	NSB	NSB’er
Verenigde Hindoestaanse Partij	VHP	VHP’er
Zelfstandig Academisch Personeel	ZAP	ZAP’er

Het achtervoegsel -er is de meest gebruikelijke markering van persoonsnamen. Dit heeft tot overkarakterisering geleid. Zo wordt van UHD, dat de betekenis 'Universitair Hoofddocent' heeft, vaak UHD'er gemaakt, hoewel de betekenis ‘persoon’ al door de D van docent wordt uitgedrukt. Evenzo wordt in plaats van ZZP (Zelfstandige Zonder Personeel) doorgaans de vorm ZZP-er gebruikt, ook al staat de eerste Z al voor een persoonsnaam. Hetzelfde geldt voor BN’er (Bekende Nederlander).

Zie Van Marle (1978).

Bij enkele van substantieven afgeleide persoonsnamen treedt in plaats van -aar het suffix -enaar op. Dit suffix wordt niet productief gebruikt. Het is niet mogelijk als het basiswoord op -en eindigt, zoals in leugen-aar en molen-aar:

10bult-enaar, kluiz-enaar, kunst-enaar, moord-enaar, schuld-enaar, toll-enaar

Het suffix -er en de allomorfen -aar, -enaar en -der worden ook gebruikt om inwonersnamen zoals Amsterdammer, Anderlechtenaar, Brusselaar en Haarlemmermeerder te vormen.

12.4.2.2.4.2 Persoonsnamen met de achtervoegsels -erd en -aard >< 12.4.2.2.4 De vorming van persoonsnamen

Booij, Geert 1988a. Polysemie en polyfunctionaliteit bij denominale woordvorming. Spektator 17, 268-76.
Booij, Geert 1988b. The relation between inheritance and argument linking: Deverbal nouns in Dutch. In Martin Everaert, Arnold Evers, Riny Huybregts & Mieke Trommelen (eds.). Morphology and modularity. To honor Henk Schultink. Dordrecht: Foris, 57-74.
Booij, Geert 2019. Compounds and multiword expressions in Dutch: cooperation and competition. In Barbara Schlücker (ed.), Complex lexical units: compounds and multi-word expressions. Mannheim: Institut für Deutsche Sprache / Berlin: De Gruyter, 95-126.
Caluwe, Johan de 1992. Deverbaal -er als polyseem suffix. Spektator 21, 137-148.
Marle, Jaap van 1978. Veranderingen in woordstructuur. In Geert Koefoed en Jaap van Marle (red.). Aspecten van taalverandering. Groningen: Wolters-Noordhoff, 127-176.
Santen, Ariane van 1992. Semantische factoren bij de vorming van denominale persoonsnamen op -er. Spektator 21, 189-201.
Toorn, Maarten C. van den 1988. De persoonsnaamvormende suffixen -er en -aar in historisch perspectief. Gramma 12, 101-115.
Toorn, Maarten C. van den 1997. Nieuwnederlands (circa 1920-nu). In Maarten C. van den Toorn, Wil J.J. Pijnenburg, J. Arjen van Leuvensteijn & Joop M. van der Horst, Geschiedenis van de Nederlandse taal. Amsterdam: Amsterdam University Press, 479-562.

ANS

Taaladvies

Martelaar, gijzelaar
Is een martelaar iemand die martelt, of iemand die gemarteld wordt? Is een gijzelaar iemand die gijzelt, of iemand die gegijzeld wordt?

Dagenta

Taalportaal

-er (nominal)

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Geert Booij	juni 2022	overzicht van de wijzigingen ▼ Wijzigingstekst hoofdstuk 12 De titel van het hoofdstuk is veranderd van ‘Woordvorming’ naar ‘Woordvorming en woordstructuur’ om duidelijk te maken dat het ook gaat om de morfologische bouw van woorden die ontleend zijn, of gemaakt zijn volgens een niet meer productief proces. De algemene inleiding van het hoofdstuk is sterk uitgebreid. De verschillende typen woordvorming voor het Nederlands worden besproken in 12.1: afleiding, samenstelling en samenstellende afleiding, bekend uit de eerdere versie, maar ook conversie, samenkoppeling, klinkerwisseling, reduplicatie en woordfabricage. In 12.2 wordt een relatie gelegd tussen woordenschat, woordvorming, ontlening, productiviteit en doorzichtigheid. In de andere onderdelen van het hoofdstuk, 12.3-12.6, wordt de vorming van woorden per woordsoort besproken, net als in de vorige versie, namelijk die van werkwoorden, substantieven, adjectieven en bijwoorden. Daarin wordt ‘conversie’ nu als apart type woordvorming besproken, waar het verschijnsel eerder onderdeel was van het type ‘afleiding’, onder de benaming ‘afleiding zonder toevoegsel’. De indeling van ‘De vorming van werkwoorden’ (12.3) is het meest ingrijpend veranderd. Naast conversie wordt daarin namelijk ook samenkoppeling toegevoegd als type woordvorming. Hieronder vallen de scheidbaar samengestelde werkwoorden, zoals uitgeven en ademhalen. In de vorige versie van het hoofdstuk werden die behandeld onder het type ‘samenstelling’, net als de onscheidbaar samengestelde werkwoorden, zoals achtervolgen en mislukken. Die laatste komen nu aan de orde onder het type ‘afleiding’. ‘Samenstelling’ bij werkwoorden is daarmee gereduceerd tot een kleine groep gevallen met een werkwoord of substantief als eerste deel, zoals zweefvliegen en buikspreken, en een aantal ‘exocentrische werkwoorden’, zoals knipogen en schuimbekken, die voorheen als ‘samenstellende afleiding’ werden gezien. In die laatste categorie vielen ook voorbeelden als omcirkelen en overschaduwen, die nu terug te vinden zijn onder ‘afleiding’. Bij ‘De vorming van substantieven’ (12.4) is de categorie ‘samenstelling’ uitgebreid met de typen samenstellende samenstellingen (bijv. brandblusinstallatie), analogische vorming van samenstellingen (bijv. vadertaal), samenstellingen met affixoïden (bijv. hoofdgedachte), neoklassieke samenstellingen (bijv. fotograaf), splintersamenstellingen (bijv. docudrama) en samenstellingen met een gebonden deel (bijv. antwoord). Ook aan ‘De vorming van adjectieven’ (12.5) is het type neoklassieke samenstellingen (bijv. autonoom) toegevoegd, net als samenstellingen met een gebonden deel (bijv. tjokvol). In algemene zin is het hoofdstuk op verschillende manieren verrijkt, in overeenstemming met de doelstellingen van de herziening van de e-ANS. Zo zijn er uitgebreide literatuurverwijzingen toegevoegd, koppelingen naar andere informatiebronnen, nieuwe voorbeelden en informatie over gebruiksverschillen tussen Nederland en België. Bovendien zijn er koppelingen aangebracht naar fonologische informatie over de verschillende typen gelede woorden in het nieuwe hoofdstuk 1 De klankleer van het Nederlands.
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 12

Meer informatie over het lopende herzieningsproject

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen