Bij het reguleren van verbale interactie kan intonatie gebruikt worden om aan te geven dat de spreker de beurt wil behouden.

Bron: Caspers (2003).

Voor het beëindigen van een beurt is de lexicale en syntactische inhoud van een spraakuiting beduidend belangrijker dan intonatie.

Bron: Ruiter et al. (2006).

. Ook voor het behouden van de beurt is syntaxis van groter belang dan intonatie, waarbij intonatie met name de syntactische structuur van de spraakuiting benadrukt, en functioneert als een overbrugging tussen twee zinnen.

Bron: Caspers (2003: 271-272). Het gaat hier om spraak in goede luisteromstandigheden. Wanneer de luisteromstandigheden slecht zijn (bijvoorbeeld vanwege achtergrondlawaai) is het belang van prosodie mogelijk groter (zie Van Heuven 2017a: 5-6).

Wanneer de spreker zijn beurt wil behouden en de spraakuiting wil voortzetten met een nieuwe zin, kan de spreker een voorgaande zin laten eindigen in een vlakke grenstoon: %. Daarnaast kan de spreker een stijgend toonhoogteaccent (H*) ook gebruiken als laatste toonhoogteaccent in de zin, wanneer deze de beurt behouden wil. Een finale toonconfiguratie die typisch aangeeft dat de spreker de beurt wil voortzetten is dan ook H* %.

Bron: Caspers (2003: 263-265). Dezelfde toonconfiguratie H* % wordt door Gussenhoven (2005: 130) beschreven als karakteristiek voor opsommingen.

Andere mogelijke finale toonconfiguraties in het geval van een voortzetting zijn de ‘daling-stijging’ (H*L H%) en de ‘hoge stijging’ (H* H%).

Bron: Gussenhoven (2005: 129-130).

Voorbeeld (1) geeft een zin eindigend met een daling-stijging om een voortzetting te signaleren.

Bron: Taalportaal topic-14020545824239503.

Een speciaal soort intonatiecontour is de chanted call wat vertaald kan worden als ‘roepcontour’. Deze toonconfiguratie wordt bijvoorbeeld gebruikt wanneer iemand de naam van een ander roept. De roepcontour bevat ten minste twee toonhoogteniveaus en wordt getranscribeerd als H*!H % zoals in:

De roepcontour bestaat hier uit een H-toon en een tweede, verlaagde H-toon (met downstep, zie paragraaf 1.7.2). Wanneer de zin uit een woord van één lettergreep bestaat, worden de twee tonen op dezelfde lettergreep gerealiseerd (2a).

De lettergreep wordt dan gesplitst in twee eenheden, die fonetisch gezien elk een aparte lettergreep vormen.

Wanneer de zin na de lettergreep dat het accent draagt geen verdere accenten bevat, zoals na An in (2b), wordt de verlaagde H-toon (!H) gerealiseerd op de laatste lettergreep, bijvoorbeeld ke in (2b). Bij een roepcontour wordt vaak ook de eerste lettergreep van elk toonhoogteniveau verlengd.

Een roepcontour kan ook meer dan twee toonhoogteniveaus hebben.

Het Nederlands verschilt hierin van het Engels, waarin de chanted call nooit meer dan twee niveaus heeft (Gussenhoven 1993, 2005: 131).

In dat geval heeft de spraakuiting een opeenvolging van toonhoogteniveaus die trapsgewijs dalen. Het toonhoogteniveau begint hoog, en daalt een stapje op elke lettergreep met secundaire klemtoon binnen een woord. Een voorbeeld is gegeven in (3a), waarbij in het woord Abrahammetje de lettergreep ham secundaire klemtoon draagt en dus een lager toonhoogtehoogteniveau krijgt. Het niveau daalt opnieuw in de laatste lettergreep. Ook als er meer dan twee toonhoogteniveaus worden gerealiseerd blijft de transcriptie H*!H%.

De trapsgewijs dalende toonhoogteniveaus zijn niet accentverlenend en vormen dus samen de vervolgtoon van het toonhoogteaccent.

Verder daalt het toonhoogteniveau op de beklemtoonde lettergrepen in de volgende woorden van de zin (wanneer de zin meerdere woorden bevat), zoals in (3b) het geval is op de beklemtoonde lettergreep ko van gekomen.

Een sarcastische spraakuiting heeft een betekenis die afwijkt van de letterlijke betekenis ervan. De spreker bedoelt dus iets anders, meestal het tegenovergestelde, dan wat hij letterlijk zegt. Om dit op de juiste manier te communiceren zonder de luisteraar in verwarring te brengen, maakt de spreker onder andere gebruik van intonatie en andere prosodische middelen zoals spreeksnelheid en luidheid.

Zie Chen & Boves (2018); Rockwell (2000) voor studies van sarcastische prosodie in het Engels.

Luister bijvoorbeeld naar zin (4), uitgesproken met een oprechte intentie (4a) of sarcastische intentie (4b). Het sarcasme is te horen in de prosodie van de spreker.

Mogelijk is het zo dat in het Nederlands de spreker sarcasme signaleert aan de hand van een tragere spreeksnelheid, lagere intensiteit, en een helderder stemkwaliteit in vergelijking met spraakuitingen die oprecht bedoeld zijn.

Jansen & Chen (2020). Stemkwaliteit is hier gemeten aan de hand van de harmonics-to-noise ratio. Dit is de verhouding tussen de harmonische energie en ruis in de stem. De HNR kan gebruikt worden om de mate van heesheid in de stem te meten (Yumoto, Gould & Baer 1982).

Daarnaast kan in sarcastische zinnen de intonatie op verschillende manieren worden aangepast.

Een eerste studie naar de intonatie van sarcasme in het Nederlands van Jansen & Chen (2020)—op basis van gespeeld sarcasme—wijst erop dat de gemiddelde toonhoogte van de spreker wordt verlaagd in wat-uitroepen, maar verhoogd in zinnen met het vraagpartikel hè, terwijl mededelende zinnen weinig verschil in toonhoogte laten zien tussen de letterlijke en de sarcastische interpretatie (afgezien van een verhoogde maximale toonhoogte bij sarcasme). De prosodische verschillen tussen de zinstypes kunnen mogelijk verklaard worden door een afweging tussen lexicale en syntactische versus prosodische aanwijzingen voor sarcasme, in lijn met de Functionele Hypothese (Haan et al. 1997; Van Heuven 2017b), zie ook paragraaf 1.7.2.2.

In hoeverre gebruik wordt gemaakt van intonatie en andere middelen kan echter verschillen van spreker tot spreker; zo lijkt het erop dat vrouwelijke sprekers meer gebruik maken van toonhoogteverschillen tussen sarcastische en oprechte spraakuitingen dan mannelijke sprekers, die grotere verschillen maken in spreeksnelheid.

Bronnen: Chen & Boves (2018); Jansen & Chen (2020).