De betekenis van endocentrische samenstellingen, met de algemene vorm [X Y]_y kan als volgt omschreven worden: een Y met een relatie tot X. Wat precies die relatie is, is heel open, en bij bestaande samenstellingen bepaald door de conventies van de taalgemeenschap. Zo wordt slagersworst, een substantivische samenstelling, gemaakt door een slager, maar leverworst wordt gemaakt van lever. De adjectivische samenstelling vetarm betekent ‘arm aan vet’, maar boterzacht betekent ‘zacht als boter’. De werkwoordelijke samenstelling koekhappen duidt een bepaald type happen aan, waarbij koek het object is.

Ook voor de vorming van telwoorden zoals achttien en driehonderd wordt het procedé van samenstelling gebruikt. In een samengesteld telwoord als achttien is de betekenisrelatie tussen beide delen die van optelling. In het telwoord driehonderd is de betekenisrelatie tussen het linker- en het rechterdeel die van vermenigvuldiging. Daarnaast zijn er samengestelde getallen met als verbindingselement een vorm van het nevenschikkend voegwoord en, zoals in een-en-twintig en driehonderd-en-twee, waarin en de betekenisrelatie van optelling aangeeft.

Zie Booij (2010: hoofdstuk 8).

Bij nieuwe samenstellingen kunnen we de betekenisrelatie tussen de twee delen bepalen op grond van onze kennis van de wereld, onze conceptuele kennis, en de context en situatie waarin het woord wordt gebruikt. Doordat die semantische relatie zo open is, kan het samenstellingspatroon heel gemakkelijk ad hoc gebruikt worden, of gebruikt worden om een woord voor een nieuw begrip te maken. Een voorbeeld van zo’n ad-hocsamenstelling, het woord scheetjesdomein, is te zien in het volgende citaat:

Een samenstelling kan de actualiteit van een bepaald moment weerspiegelen. Zo was het woord van het jaar 2018 in Nederland de samenstelling blokkeerfries. Dit woord werd gebruikt om naar de Friezen te verwijzen die een rij auto’s met demonstranten tegen een Sinterklaasintocht met zwarte pieten in Dokkum blokkeerden. Evenzo is in Nederland het woord van het jaar 2020, de samenstelling anderhalvemetersamenleving, een weerspiegeling van de actualiteit van dat jaar, en in 2021 in Belgie de samenstelling knaldrang ‘sterk verlangen om uit de bol te gaan’, een gevolg van lockdown.

Het linkerlid van een samenstelling kan, in plaats van een woord, ook een woordgroep zijn (3a), en zelfs een hele zin (3b):

Een opmerkelijke eigenschap van het patroon van nominale samenstelling is dat het recursiviteit vertoont. Dat wil zeggen dat een samenstelling zelf weer deel van een samenstelling kan zijn, enzovoorts. Daardoor kunnen we lange, complexe samenstellingen krijgen zoals Bankgiroloterijmuseumprijs, dagpauwoogvlindervleugeltje, kindercarnavalsoptochtvoorbereidingswerkzaamheden en woonruimteverdelingscommissie. De samenstelling woonruimteverdelingscommissie met de betekenis ‘commissie voor de verdeling van woonruimte’ heeft bijvoorbeeld de volgende hiërarchische structuur:

Het deel woonruimte is een samenstelling, en zelf weer deel van de samenstelling woonruimteverdeling, die op haar beurt samen met commissie weer een samenstelling vormt. De klank s na verdeling fungeert als een verbindingsklank.

Soms komt een woord zelfs tweemaal voor in een samenstelling; voorbeelden zijn:

Bij de vorming van samenstellingen kan nevenschikking worden gebruikt. Bij één subtype ervan, de copulatieve samenstelling, worden twee of meer woorden aan elkaar verbonden zonder dat een van de woorden naar betekenis het hoofd is, zoals in:

Een dichter-dominee is iemand die én dominee én dichter is. Wel zullen de meeste taalgebruikers een meervoudsvorm kiezen waarin alleen het tweede deel als zodanig is gemarkeerd, bijvoorbeeld geneesheer-directeuren.

De nevenschikking kan ook een combinatie uitdrukken, zoals in Bosnië-Herzegovina, de combinatie van twee gebieden, of een combinatie van deeleigenschappen zoals in rood-wit-blauw. In het laatste voorbeeld fungeert het woord blauw als hoofd in vormelijk opzicht, wat blijkt uit de verbogen vorm rood-wit-blauwe (vlag) .

Binnen samenstellingen kan het niet-hoofd ook bestaan uit twee nevengeschikte woorden, zonder voegwoord aan elkaar verbonden, zoals in:

Het linkerdeel van deze samenstellingen verwijst niet naar één entiteit, anders dan de samenstelling Bosnië-Herzegovina, maar naar twee verschillende: het gaat in de voorbeelden in (7) over een kanaal tussen de Schelde en de Rijn, en een relatie tussen moeder en zoon.

Een aparte categorie van gelede woorden wordt gevormd door de neoklassieke samenstellingen. Dat zijn woorden die geheel of gedeeltelijk bestaan uit combinaties van aan het Grieks en het Latijn ontleende morfemen, zoals lithograaf en audiocentrum. Dergelijke morfemen lijken qua betekenis op woorden, maar kunnen niet zelfstandig als woord gebruikt worden. Ze worden confixen genoemd. In lithograaf zijn beide delen, litho ‘steen’ en graaf, ‘schrijver’, confixen, in audiodocumentaire alleen het eerste deel audio.

Zie Booij & Van Santen (2017: 181-182), Van den Toorn (1988a), Meesters (2004).

Audio is een vormvariant van het morfeem audi- waaraan een tussenklank -o- is toegevoegd. Deze tussenklank treedt vaak op in neoklassieke samenstellingen, bijvoorbeeld die met het confix -logie als rechterdeel. Ook cardiologie bevat bijvoorbeeld deze tussenklank (cardi-o-logie).

Het gebruik van de term ‘samenstelling’ voor woorden met confixen impliceert een ruime interpretatie van de term ‘samenstelling’. Qua betekenis lijken zulke woorden op de gewone samenstellingen: er worden twee concepten gecombineerd tot een nieuw, complex concept, maar de samenstellende delen zijn niet allebei woorden.

In het Engels worden confixen wel aangeduid als ‘combining forms’ omdat ze alleen in combinatie met andere morfemen gebruikt kunnen worden.

Soms is het rechterdeel een woord (8a), maar vaak is dat ook niet het geval (8b):

Het doorzien van de bouw van zulke woorden behoort niet zonder meer tot de normale kennis van de sprekers van het Nederlands; voor zover zij daartoe in staat zijn, is dat een kwestie van scholing of van bewuste analyse. Veel van deze woorden zijn gemaakt door wetenschappers die internationale termen willen gebruiken. Merk ook op dat, anders dan bij ‘gewone’ nominale samenstellingen waar het eerste deel de hoofdklemtoon krijgt, de hoofdklemtoon bij neoklassieke samenstellingen als pornografie op het rechterdeel (en in dit voorbeeld op de laatste lettergreep ervan) valt, wat hun aparte status onderstreept. Als het tweede element als zelfstandig woord voorkomt, ligt de hoofdklemtoon vaak, net als in gewone samenstellingen, op het linkerlid: cárdiochirurgie, bíomassa, en ook hun betekenispatroon is dat van samenstellingen: het gaat steeds om een soort chirurgie, et cetera. Vergelijk ook de verschillende klemtoonposities in claustrofobíé versus schóólfobie.

Zie Booij & Van Santen (2017: 181-2).

Naast confixen kunnen ook splinters, verkorte vormen van woorden, optreden als linkerlid van een samenstelling, zoals in reli-pop, waar reli een verkorting is van het woord religie, en in docuserie, docusoap en docufictie met de splinter docu van documentaire. We spreken dan van splintersamenstellingen. De splinter eco- heeft de betekenis ‘betrekking hebbend op het milieu, milieuvriendelijk’ gekregen, geconcentreerd uit ecologisch; het komt nu voor in woorden zoals eco-cadeaubon, eco-groothandel, eco-school, en eco-toilet.

Daarnaast is er ook het confix eco zoals gebruikt in economie.

Het confix tele-, dat bijvoorbeeld gebruikt is in televisie, heeft als splinter van telecommunicatie de algemene betekenis ‘betrekking hebbend op communicatie op afstand’ gekregen, en wordt zo gebruikt in woorden als telewerken en telewinkelen. Het morfeem euro- is ontstaan als een verkorting van Europa, maar wordt nu als woorddeel gebruikt voor allerlei zaken die met Europa te maken hebben, zoals eurobus en eurotop. Dit laat zien dat sommige van deze splinters een affix-achtig gedrag zijn gaan vertonen: ze combineren met meerdere woorden. We vinden de volgende splinters als rechterdeel:

Het confix -ologie wordt ook gebruikt in combinatie met inheemse woorden zoals kret-ologie, en een hondenkenner wordt wel aangeduid als een hondoloog. Ook dit laat zien dat confixen deel kunnen worden van het woordvormingssysteem van het Nederlands.

Zie Meesters (2004: 64ff.), Norde & Sippach (2019).

Naast de overgrote meerderheid van endocentrische samenstellingen zijn er in het Nederlands ook enkele exocentrische samenstellingen, waarbij niet een van beide delen als hoofd optreedt. Dit geldt voor werkwoorden zoals:

De stam van zulke werkwoorden bestaat uit een werkwoord gevolgd door een zelfstandig naamwoord, en het geheel is weer een werkwoord. Het linkerdeel is niet het hoofd, zoals blijkt uit het feit dat de verledentijdsvorm van trekkebekken niet trokbek is, maar trekkebekte.

Daarnaast zijn er substantivische samenstellingen die alleen naar betekenis exocentrisch zijn. Zo is een blauwhelm niet een bepaald type helm, maar een VN-militair die als zodanig herkenbaar is door het dragen van een blauwe helm. Dit is een geval van metonymie, een vorm van betekenisuitbreiding die ook op ongelede woorden als kop van toepassing is, zoals in De bemanning telde vijf koppen.

Specifieke gevallen van samenstellingen komen in meer detail aan bod bij de vorming van de verschillende woordsoorten: