Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
1.3 Woordfonologie
De uitspraak van Nederlandse woorden is onderworpen aan een aantal fonologische regels. Een fonologische regel is een regel die een fonologische regelmaat uitdrukt en in een bepaalde fonologische omgeving een fonologische verandering teweeg brengt.
Een voorbeeld hiervan is de regel van Finale Verscherping. Die regel houdt in dat plof- en wrijfklanken stemloos zijn aan het eind van een lettergreep: het woord hoed bijvoorbeeld wordt uitgesproken als hut, terwijl het meervoud hoeden met een stemhebbende d wordt uitgesproken, namelijk hudən.
Een ander voorbeeld is de regel van Prevocalische sjwa-deletie: een sjwa kan niet optreden direct voor een volgende klinker binnen een prosodisch woord. Het woord elitair elitɛ:r bijvoorbeeld is afgeleid van het woord elite elitə, met een sjwa aan het eind. In elitair wordt die sjwa weggelaten voor de klinker van het suffix -air ɛ:r. Het meervoud van het woord zijde zɛidə is niet zijdeën, maar zijden: de slot-sjwa van zijde botst op de begin-sjwa van het suffix -en, en verdwijnt.
Door prevocalische sjwa-deletie wordt voorkomen dat twee klinkers direct op elkaar volgen in een woord, zogeheten hiaatvermijding. Andere manieren van hiaatvermijding zijn glijklank-invoeging en glottisslag-invoeging.
Verder lezen
De volgende deelparagrafen bespreken de regels voor woordfonologie in meer detail:
Het zijn regels die verplicht werken binnen woorden, ook als een woord 'los', dus in isolatie, wordt uitgesproken. Sommige van deze regels werken ook over woordgrenzen heen. Dat geldt bijvoorbeeld voor Degeminatie: opeenvolgingen van twee identieke medeklinkers worden vermeden. Degeminatie werkt verplicht binnen een prosodisch woord, maar variabel in grotere domeinen. Vergelijk de volgende voorbeelden waarin twee t’s op elkaar volgen:
Tabel 1. Degeminatie in woorden en woordgroepen
praat-te pratə
groot-te ɣrotə
kant-tekening kɑnt·ekənIŋ
at tonijn ɑt:onɛin
In een woord als praatte of grootte heeft de t de lengte van een enkel klanksegment, maar in de opeenvolging van woorden at tonijn kan er sprake zijn van een lange t:. De van de samenstelling kanttekening zit daar qua lengte tussen in.
Bij een lange t: komt de plof wat later dan bij een korte t. Zie Martens & Quené (1994) en Ernestus (2000).
Als degeminatie wordt toegepast over woordgrenzen heen, zoals in at tonijn, wordt die regel tot de zinsfonologie gerekend. De fonologische regels die verplicht binnen een woord worden toegepast en mogelijk ook over woordgrenzen heen, komen daarom ook aan de orde in 1.5 Verbonden spraak.
Onder de zinsfonologie vallen ook variabele fonologische regels, ook al kunnen die ook binnen het domein van een woord werken. Ook die komen aan de orde in 1.5 Verbonden spraak. Of zulke regels worden toegepast, hangt af van factoren als tekstsoort (voorgelezen tekst of spontane spraak), spreeksnelheid en spreekstijl, en er zijn ook individuele en regionale verschillen. Een voorbeeld van een variabele fonologische regel is klinkerreductie: een klinker in een onbeklemtoonde lettergreep kan worden gerealiseerd als een sjwa; zo kan het woord banaan worden uitgesproken als banan of als bənan. Ook kan die sjwa zelfs helemaal verdwijnen, in de uitspraak bnan. Het onderscheid tussen woordfonologie en zinsfonologie wordt ook wel aangeduid als het onderscheid tussen lexicale fonologie en postlexicale fonologie.
Het belang van dit onderscheid voor het Nederlands wordt beargumenteerd in Booij & Rubach (1987) en Booij (1996).
Fonologische regels hebben als effect dat morfemen meer dan één klankvorm kunnen hebben. Het morfeem hoed bijvoorbeeld heeft twee klankvormen, hut en hud, in respectievelijk hoed en hoeden. Deze klankvariatie is het effect van Finale Verscherping. Maar er zijn ook veel gevallen van klankvariatie in morfemen die niet het effect zijn van algemene fonologische regels. Een voorbeeld is de uitspraak van het adjectief goede als ɣujə naast de uitspraak ɣudə. De realisatie van een intervocalische d als j is geen algemene fonologische regel van het Nederlands. We kunnen bijvoorbeeld hoeden niet uitspreken als hujən. De variatie in de klankvorm van een morfeem of woord die niet bepaald wordt door algemene, zonder uitzondering werkende fonologische regels wordt aangeduid als morfo-lexicale allomorfie en apart besproken in paragraaf 1.4.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij september 2020 Een tussentijdse versie van dit hoofdstukdeel werd van commentaar voorzien door Bert Botma, Frans Hinskens, Marc van Oostendorp, en Kathy Rys. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstukdeel berust bij de redacteur(en).
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;
    Interessante links