6.1.4 Bijwoordelijk gebruik van adjectieven
Adjectieven die een werkwoord, bijwoord of ander adjectief kwalificeren, noemen
we adverbiaal of bijwoordelijk
gebruikt. In (1a)-(1c), bijvoorbeeld, zeggen de adjectieven
hard,
slecht en
verontwaardigd iets over een
werkwoord. Ze vervullen de functie van bijwoordelijke bepaling (van hoedanigheid). In de traditionele
grammatica worden deze bijwoordelijk gebruikte adjectieven bijwoorden
genoemd.
In (2) kwalificeren de adjectieven
vrij en
ontzettend een bijwoord, en
in (3) kwalificeren de adjectieven
fysiek,
bijzonder en
goed een ander adjectief. In
deze gevallen fungeren ze als voorbepaling: in een bijwoordelijke constituent in
(2) en in een adjectivische constituent in (3).
In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Engels, waarin bijwoorden van adjectieven
worden afgeleid met het achtervoegsel -ly
(bijvoorbeeld quick –
quickly), zijn adverbiaal
gebruikte adjectieven in het Nederlands niet aan hun vorm te herkennen. Deze
adjectieven hebben dezelfde vorm als predicatief gebruikte adjectieven, zoals
geïllustreerd wordt in (4a) en (4b); ze verschillen wel van attributief
gebruikte adjectieven die een buigings-e krijgen, zoals in (4c).
Op basis van dit verschil argumenteren Diepeveen & Van de Velde
(2010) dat het Nederlands en ook het Duits een ander onderscheid maken
in hun woordsoortsysteem dan het Engels: terwijl het Engels een
duidelijk onderscheid maakt tussen adjectieven en bijwoorden, maken het
Nederlands en het Duits eerder een onderscheid tussen modificeerders op
het niveau van de nominale constituent (meer specifiek attributief
gebruikte adjectieven) en modificeerders op het niveau van de deelzin
(namelijk adverbiaal en predicatief gebruikte adjectieven).
Adverbiaal gebruikte superlatieven: het
snelst
Verdieping
Adverbiaal gebruikte superlatieven: het
snelst
Een bijzonderheid van adverbiaal gebruikte superlatieven is dat die
altijd bestaan uit een combinatie van
het + de
overtreffende trap van het adjectief, zoals in (i). Dit geldt ook voor
predicatief gebruikte superlatieven.
Verder lezen
Vormen op -(e)lijk
Er zijn een aantal vormen waarbij er wel een morfologisch verschil is tussen
adjectieven en hun als bijwoord gebruikte tegenhanger, waarbij het bijwoord
steeds de vorm op -(e)lijk heeft, zoals te zien is in
Tabel 1. Overigens kan in veel van deze gevallen ook de vorm zonder
-(e)lijk bijwoordelijk gebruikt worden, denk aan
iemand vals beschuldigen of
zich vrij
bewegen.
We kunnen aan Tabel 1 ook nog de volgende, veel minder frequente gevallen toevoegen:
abusievelijk –
abusief, respectievelijk
– respectief en
successievelijk –
successief.
Respectievelijk
wordt vaak ook als adjectief gebruikt (bijv. dat
lees je in de respectievelijke
hoofdstukken). Dit gebruik is tegenwoordig
algemeen aanvaard; zie Taaladvies.net .
Tabel 1. Bijwoorden vs. adjectieven: enkele vormen met morfologische
verschillen.
| Bijwoord | Adjectief |
| vagelijk (bijv. iets vagelijk vermoeden) | vaag (bijv. een vaag vermoeden) |
| valselijk (bijv. iemand valselijk beschuldigen) | vals (bijv. een valse verkoper) |
| voornamelijk (bijv. we hebben voornamelijk wijn gedronken) | voornaam (bijv. daar zit voornaam gezelschap) |
| vrijelijk (bijv. hij mocht zich vrijelijk bewegen) | vrij (bijv. hij is een vrij man) |
| wijselijk (bijv. ik heb wijselijk gezwegen) | wijs (bijv. een wijs besluit) |
Vormen op -(e)lijk zijn echter niet noodzakelijk
bijwoorden. Vormen op -(e)lijk die zijn afgeleid van werkwoorden of substantieven zijn bijvoorbeeld meestal
adjectieven, zoals in verwerpelijke
daden, ongeneeslijke
ziekten, ik vind dat
onvergeeflijk en een
deugdelijk boek.
Vormen op -jes
Ook verkleinwoordvormen van adjectieven, zoals
warmpjes en
stilletjes, zijn niet altijd
bijwoorden. Deze vormen geven aan het betreffende adjectief een
affectieve of ironische betekenis. De voorbeelden in (5) illustreren het
bijwoordelijk gebruik van adjectieven in de verkleinvorm; ze kunnen ook predicatief gebruikt worden:
Literatuur
Barbiers (1995); Vanden Wyngaerd (1998); Vandeweghe (2004); Diepeveen & Van
de Velde (2010); Broekhuis (2013);
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Kathy Rys | november 2024 | Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Thomas Haga, Priscilla Heynderickx en Jack Hoeksema. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en). |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 6,../../data/archief/ans2/e-ans/06/body.html; |