Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
29.1.2.1 Werkwoorden met negatieve voorvoegsels
Bij werkwoorden kunnen de voorvoegsels de-, des-, dis-, ont-, mis- en wan- een negatie uitdrukken:
1demaskeren
  een masker verwijderen
2desintegreren
  zijn integriteit verliezen, uit elkaar vallen
3ontmaskeren
  een masker verwijderen
4disfunctioneren
  niet (goed) functioneren
5misslaan
  verkeerd slaan, op zo'n manier slaan dat het doelwit niet geraakt wordt
6wanpresteren
  niet goed presteren
In de voorbeelden drukt het werkwoord met het voorvoegsel het tegenovergestelde uit van de werking van het werkwoord zonder het voorvoegsel, met dien verstande dat er aanzienlijke verschillen bestaan in de betekenisbijdragen van de verschillende voorvoegselsgaat dit nu over alle voorvoegsels, of alleen over ont- en de-?: tegenover kalken voorzien van (een) kalk(laag) staat ontkalken ontdoen van kalk, kalk verwijderen uit, naast maskeren voorzien van een (eventueel figuurlijk) masker staat demaskeren ontdoen van een (evt. figuurlijk) masker. De prefixen dis-, mis- en wan- daarentegen betekenen eerder zoiets als de handeling op een verkeerde manier verrichten: als je hebt misgeslagen dan heb je wel degelijk geslagen, en disfunctioneren en wanpresteren zijn wel degelijk vormen van respectievelijk functioneren en presteren .
mis- en wan- als lid van een samenstelling
Verdieping
mis- en wan- als lid van een samenstelling
De elementen mis- en wan- worden in sommige bronnen niet als voorvoegsel, maar als (adjectivaal) linker lid van een samenstelling geanalyseerd. Dat is problematisch omdat samenstelling van adjectief plus werkwoord (type dichtplamuren) normaal een heel andere interpretatie krijgt (namelijk als resultatieve werkwoordsbepaling), en in dat soort gevallen verandert ook de valentie van het werkwoord: *slechtplamurenuitgesloten, voor zover een mogelijk Nederlands woorddat is het toch niet? [* toegevoegd], kan niet de lezing 'op een slechte manier plamuren' krijgen. Bovendien is voor wan die aanpak, synchroon gesproken, extra twijfelachtig, omdat in het hedendaags Nederlands wan niet als zelfstandig adjectief voorkomt. Merk op dat mis- zich anders gedraagt in mislukt (waarbij mis- in plaats komt van het voltooid-deelwoordprefix ge-) en misgegaan (waar mis- en ge- samen voorkomen); dit kan worden opgevat als een argument voor twee verschillende elementen mis.
De uitheemse voorvoegsels de-, des- en dis- komen alleen voor met uitheemse stammen, het inheemse ont- alleen met inheemse.ook hier: inheemse/uitheemse nog even uitleggen De keuze tussen de- en des- wordt bepaald door de beginklank van het werkwoord waaraan het voorvoegsel wordt aangehecht: des- komt voor een klinker, de- voor een medeklinker. De keuze tussen des- en dis- lijkt alleen historisch te verklaren.
De uitheemse voorvoegsels zoals de- en des- treffen we niet alleen aan in werkwoorden zoals destabiliseren en desintegreren, maar ook in zelfstandige naamwoorden zoals destabilisatie en desintegreren. In sommige gevallen is het aannemelijk dat het zelfstandig naamwoord afgeleid is van het werkwoord, maar heel vaak is dat niet zo duidelijk. Ook inheemse voorvoegsels zoals ont- vinden we wel in zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeld ontdekking en ontstaan, maar hierbij is duidelijker dat de zelfstandige naamwoorden afgeleid zijn van de werkwoorden: we vinden wel ongelede werkwoorden met ont-, maar geen ongelede zelfstandige naamwoorden.
Het negatieve ont- wordt ook aangetroffen in werkwoorden die van naamwoorden afgeleid zijn, zoals ontkalken de kalk verwijderen (uit) (van het zelfstandig naamwoord kalk) en ontheiligen ervoor zorgen dat iets niet langer heilig is (van het bijvoeglijk naamwoord heilig). Volgens de literatuur is het procédé productief bij zelfstandige naamwoorden en improductief bij bijvoeglijke naamwoorden.
Naast het negatieve, productieve ont- (dat verwant is aan het Latijnse anti tegen ) is er ook een improductief ont- (dat verwant is aan het Latijnse ante voor, voorafgaand aan ) dat het begin van een handeling of een gebeurtenis aanduidt en dat voorkomt in woorden als ontstaan, ontbijten en ontbranden.
Verder lezen
Literatuur
Booij Prefixation (Taalportaal ), De Haas and Trommelen (1993), Booij (2002), Smessaert (2013).
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Ton van der Wouden januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html;
    Interessante links