29.1.2.1 Werkwoorden met negatieve voorvoegsels
Bij werkwoorden kunnen de voorvoegsels de-, des-, dis-,
ont-, mis- en wan- een negatie uitdrukken:
1demaskeren
een masker
verwijderen
2desintegreren
zijn
integriteit verliezen, uit elkaar vallen
3ontmaskeren
een masker verwijderen
4disfunctioneren
niet (goed)
functioneren
5misslaan
verkeerd slaan, op
zo'n manier slaan dat het doelwit niet geraakt wordt
6wanpresteren
niet goed
presteren
In de voorbeelden drukt het werkwoord met het voorvoegsel het tegenovergestelde uit van
de werking van het werkwoord zonder het voorvoegsel, met dien verstande dat er
aanzienlijke verschillen bestaan in de betekenisbijdragen van de verschillende
voorvoegselsgaat dit nu over alle voorvoegsels, of alleen over ont- en
de-?: tegenover kalken
voorzien van (een) kalk(laag) staat ontkalken
ontdoen van kalk, kalk verwijderen uit, naast
maskeren
voorzien van een (eventueel figuurlijk) masker
staat demaskeren
ontdoen van een (evt. figuurlijk) masker. De
prefixen dis-, mis- en wan- daarentegen betekenen eerder zoiets als de handeling op een verkeerde manier
verrichten: als je hebt misgeslagen dan heb je wel degelijk geslagen, en disfunctioneren en wanpresteren zijn wel
degelijk vormen van respectievelijk functioneren en presteren .
mis- en wan- als lid
van een samenstelling
Verdieping
mis- en wan- als lid
van een samenstelling
De elementen mis- en wan-
worden in sommige bronnen niet als voorvoegsel, maar als (adjectivaal) linker lid
van een samenstelling geanalyseerd. Dat is problematisch omdat samenstelling van
adjectief plus werkwoord (type
dichtplamuren) normaal een heel andere
interpretatie krijgt (namelijk als resultatieve
werkwoordsbepaling), en in dat soort gevallen verandert ook de valentie
van het werkwoord: *slechtplamurenuitgesloten, voor
zover een mogelijk Nederlands woorddat is het toch niet? [*
toegevoegd], kan niet de lezing 'op een slechte manier plamuren'
krijgen. Bovendien is voor wan die
aanpak, synchroon gesproken, extra twijfelachtig, omdat in het hedendaags Nederlands
wan niet als zelfstandig adjectief
voorkomt. Merk op dat mis- zich anders gedraagt in
mislukt (waarbij mis- in plaats komt van het voltooid-deelwoordprefix ge-) en
misgegaan (waar mis- en ge- samen voorkomen); dit kan worden
opgevat als een argument voor twee verschillende elementen
mis.
De uitheemse
voorvoegsels
de-, des- en dis- komen alleen voor met uitheemse stammen, het inheemse
ont- alleen met inheemse.ook hier:
inheemse/uitheemse nog even uitleggen De keuze tussen de- en des- wordt bepaald door de
beginklank van het werkwoord waaraan het voorvoegsel wordt aangehecht: des- komt voor een klinker, de- voor
een medeklinker. De keuze tussen des- en dis- lijkt alleen historisch te verklaren.
De uitheemse voorvoegsels zoals de- en des- treffen we niet alleen aan in werkwoorden zoals destabiliseren en
desintegreren,
maar ook in zelfstandige naamwoorden zoals destabilisatie en desintegreren. In
sommige gevallen is het aannemelijk dat het zelfstandig naamwoord afgeleid is van het
werkwoord, maar heel vaak is dat niet zo duidelijk. Ook inheemse voorvoegsels zoals
ont- vinden we wel in zelfstandige naamwoorden,
bijvoorbeeld ontdekking en ontstaan, maar hierbij is duidelijker dat de
zelfstandige naamwoorden afgeleid zijn van de werkwoorden: we vinden wel ongelede
werkwoorden met ont-, maar geen ongelede zelfstandige
naamwoorden.
Het negatieve ont- wordt ook aangetroffen in werkwoorden die
van naamwoorden afgeleid zijn, zoals ontkalken
de kalk verwijderen (uit) (van het zelfstandig
naamwoord kalk) en
ontheiligen
ervoor zorgen dat iets niet langer heilig is (van
het bijvoeglijk naamwoord heilig). Volgens de literatuur is het procédé
productief bij zelfstandige naamwoorden en improductief bij bijvoeglijke naamwoorden.
Naast het negatieve, productieve ont- (dat verwant is
aan het Latijnse
anti
tegen
) is er ook een improductief ont- (dat verwant is aan het
Latijnse
ante
voor, voorafgaand aan
) dat het begin van een handeling of een gebeurtenis aanduidt en dat
voorkomt in woorden als ontstaan,
ontbijten en ontbranden.
Verder lezen
Literatuur
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Ton van der Wouden | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 29,../../data/archief/ans2/e-ans/29/body.html; |