Een bepaalde handeling kan in principe vanuit twee gezichtspunten worden voorgesteld.

In het ene geval wordt een handeling in een zin voorgesteld uitgaand van diegene die de handeling verricht. Die handelende persoon of instantie, of wat als een handelend wezen gepresenteerd wordt, noemen we het logisch onderwerp. De betrokkenheid van de handeling op het logisch onderwerp komt in de zinsstructuur tot uiting doordat het logisch onderwerp tevens grammaticaal onderwerp van de zin is. We spreken dan van een actieve zin (of: een zin in de bedrijvende vorm). Een voorbeeld van zo'n actieve zin is:

Een tweede wijze van voorstellen bieden passieve zinnen (of: zinnen in de lijdende vorm). Het wezenlijke van een passieve zin is, dat de handeling juist niet vanuit het perspectief van het logisch onderwerp voorgesteld wordt. Hiervoor kunnen grosso modo twee redenen aangevoerd worden. De eerste reden is dat men de handeling zelf op de voorgrond wil plaatsen en/of het voorwerp als uitgangspunt wil nemen. In dit eerste geval wordt het logisch onderwerp vaak niet uitgedrukt. Een voorbeeld van zo'n passieve zin is:

Deze zin geeft dezelfde inhoud weer als 1, maar in tegenstelling tot zin 1 staat hier het gebeuren zelf (het aannemen van het voorstel) centraal. Het logisch onderwerp, dat als door-bepaling in de zin voorkomt, doet minder ter zake en is daarom weglaatbaar. In het voorbeeld staat het dan ook tussen haakjes.

Een tweede reden kan zijn dat men het logisch onderwerp als informatief belangrijk element (bijv. als nieuw gegeven) wil of moet voorstellen. Een voorbeeld van dit tweede geval is:

In deze zin, die heel goed zou kunnen aansluiten bij de context van 1 en 2, vormt de door -bepaling het informatief belangrijkste element. Vandaar dat deze bepaling (het logisch onderwerp), die hier noodzakelijk aanwezig is, achteraan in de zin komt te staan, in dit geval op de laatste zinsplaats. Zie hierover verder in [22.2.3.2].

Het passief onderscheidt zich formeel van het actief door het gebruik van een vorm van het werkwoord worden, gecombineerd met een passief deelwoord van het werkwoord dat de handeling uitdrukt. In de onvoltooide tijden verschijnt worden naar gelang van het geval als persoonsvorm (zie bijv. 2 en 3) of, in meerledige werkwoordgroepen, als infinitief met of zonder te, bijv.:

In de voltooide tijden blijft (het voltooid deelwoord van) worden in de regel achterwege, zodat de passieve constructie dan enkel uit een vorm van het hulpwerkwoord (van tijd) zijn en een passief deelwoord bestaat, bijv. (het teken '[-]' komt in de plaats van het niet-uitgedrukte geworden):

Voor meer uitleg bij de vorming van het passief zie men [18.5.2.2].

Passieve zinnen met worden hebben een gedeeltelijk andere betekenis en gebruikswaarde dan passieve zinnen met zijn. Passieve zinnen met worden geven de overgang weer naar een bepaalde toestand, uitgedrukt door het passief deelwoord; ook als de uitvoerder van de handeling helemaal naar de achtergrond verdwenen is en niet expliciet in de zin voorkomt, roepen zulke zinnen onwillekeurig toch de gedachte aan een uitvoerder op. Passieve zinnen met zijn daarentegen geven een resultaat, een bestaande toestand weer, waarbij de gedachte aan een uitvoerder of veroorzaker die om een of andere reden niet genoemd wordt, vaak veel minder of niet voor de hand ligt. (In dit laatste geval is het soms moeilijk een zuiver werkwoordelijk gezegde te onderscheiden van een naamwoordelijk gezegde met een deverbatief adjectief als deel. Zie in verband hiermee [6.2.3].) Deze twee vormen van passieve zinnen duidt men wel aan respectievelijk met de termen 'dynamisch passief' en 'statisch passief'. Vergelijk de volgende zinnen:

In 6a ligt het bepaald voor de hand te denken aan een persoon of instantie die voor het opruimen gezorgd heeft, al hoeft dat niet per se in de zin uitgedrukt te worden (dat kan bijvoorbeeld al uit de context gebleken zijn). Zin 6b gaat over het ontstane resultaat en de snelheid waarmee dat bereikt is. De handelende persoon of instantie doet er hier niet toe. Iets vergelijkbaars valt op te merken over de zinnen 7a en 7b: zin 7a beschrijft een situatie waarin een of meer personen (i.c. de directie) een mededeling doen aan anderen, terwijl 7b iets zegt over het feit dat een bepaalde mededeling op een bepaald tijdstip plaatsgevonden heeft.

Ook in de volgende gevallen is er een contrast tussen de (a) - en de (b)-zinnen:

In zin 8a is de gedachte aanwezig aan iemand (en wel iemand anders dan de referent van haar!) die 'vastknoopt'. Zin 8b beschrijft een toestand waarin het hoedje verkeert als gevolg van de handeling 'vastknopen' (die in dit geval wel degelijk ook door de referent van haar uitgevoerd kan zijn). Zin 9a, met wordt, roept zo nadrukkelijk de gedachte aan een uitvoerder op, dat specificatie daarvan zeer voor de hand ligt. Bij zin 9b daarentegen, die past in een verslag van een feestelijke bijeenkomst, is niet degene die kleedt van belang, maar wel toestand waarin de prinses verschijnt. Vandaar dat hier juist een specificatie van de kleding voor de hand ligt.

Voor het gebruik van deze twee passiefvormen in vergelijking met andere, verwante, constructies zie men verder [22.4].

Actieve en passieve zinnen hebben verschillende syntactische structuren die op systematische wijze met elkaar samenhangen. Dit kunnen we illustreren aan de hand van de onderstaande voorbeeldparen. De (b) -zinnen corresponderen telkens op dezelfde manier met de (a) -zinnen.

De gecursiveerde zinsdelen in de (a) -zinnen zijn telkens lijdend voorwerp. Ze zijn zowel grammaticaal als logisch lijdend voorwerp van de zin. In de respectieve (b) -zinnen treden deze constituenten op als grammaticaal onderwerp. Ze blijven evenwel tezelfdertijd logisch voorwerp. Het onderwerp in de (a) -zinnen (respectievelijk de poes, de docente en hij) is zowel grammaticaal als logisch onderwerp. In de (b) -zinnen treedt het logisch onderwerp op in de vorm van een door-bepaling:

door de poes door de docente door hem

Vergelijk ook 1 met 2. Voor de door -bepaling, die men ook wel handelend voorwerp noemt, zie men [20.8]. Zoals al eerder aangegeven is, hoeft de door -bepaling in veel gevallen niet uitgedrukt te zijn; soms kan ze zelfs niet optreden (zie [22.2.3.1]).

Samengevat kan de correspondentie tussen de grammaticale functies worden weergegeven zoals in schema 22.1.

Hoewel actieve en passieve zinnen inhoudelijk met elkaar overeenkomen en er structureel een duidelijke samenhang tussen beide zinnen bestaat, kunnen ze toch niet zonder meer door elkaar gebruikt worden. Zie hiervoor [22.2.3] en [22.3.3].

Globaal zijn er twee soorten passieve zinnen te onderscheiden: passieve zinnen met een aanwijsbaar grammaticaal onderwerp, zoals de tot nog toe gegeven voorbeelden, en passieve zinnen waarin geen grammaticaal onderwerp aan te wijzen is. Het eerste type wordt wel 'echt passief' genoemd, het tweede type 'onecht passief' of 'onpersoonlijk passief'. Voorbeelden van dit tweede type zijn:

Het 'echte' passief wordt nader besproken in [22.2], het 'onpersoonlijke' passief in [22.3].