12.5.2.1.2 Versterkende prefixen
Met behulp van de beklemtoonde voorvoegsels, of prefixen, aarts-, hyper-, giga-, mega-, oer-, super-, ultra- en über- worden van adjectieven
andere adjectieven gevormd die aangeven dat de door het basiswoord aangeduide
eigenschap of toestand in (erg) hoge mate aanwezig is. Bij aarts- gaat het om versterking van negatief gewaardeerde
eigenschappen, bij de overige kan de versterking positief of negatief zijn, naar
gelang de betekenis van het adjectief. De prefixen verschillen in
productiviteit. De meeste zijn productief, maar aarts- en oer- worden betrekkelijk
weinig gebruikt.
Ook met de voorvoegsels door-, in- of over- kunnen adjectieven
gevormd worden met een vergelijkbare versterkende betekenis.
Verder lezen
Aarts-
Het voorvoegsel aarts- versterkt adjectieven die een
negatief gewaardeerde eigenschap aangeven, bijv.:
1aartsconservatief,
aartscorrupt, aartsdom, aartsgemeen, aartsgierig, aartslelijk, aartslui,
aartsnieuwsgierig, aartsstom
Hyper-
Voorbeelden van het type hyper +
adjectief zijn:
2hypergevoelig, hyperkort,
hypermodern, hypernerveus, hyperslank,
hypersnel
Een aantal van dergelijke afleidingen heeft de bijbetekenis van overdrijving ('al
te -'), onder andere hypercorrect
('te correct', met de implicatie: 'verkeerd') en
hyperkritisch evenals
hyperkort, bijv. in de
zin:
3Hij heeft wel hyperkort
haar.
Mega- en giga-
Ook mega- en giga-
kunnen gebruikt worden om versterking uit te drukken, zoals in:
4megadom, megageil,
megagroot, megahard
gigagroot, gigaleuk,
gigapopulair, gigavoordelig
Oer-
Voorbeelden van het type oer +
adjectief zijn:
5oerdegelijk, oerdom,
oergezond, oerkomisch, oerlelijk, oeroud, oersaai, oersterk,
oervervelend
Super-
Voorbeelden van het type super +
adjectief zijn:
6superfijn, superlang,
supermodern, supersnel
Vaak hebben afleidingen met super- een gunstige
waarde, bijv. in:
7een
superlichte en supersnelle
racefiets
Ultra-
Voorbeelden van het type ultra +
adjectief zijn:
8ultrageheim, ultrakort,
ultralicht, ultralinks, ultramodern,
ultrarechts
Het voorvoegsel ultra- geeft een extreem hoge graad
aan. Op die manier gevormde adjectieven kunnen een negatieve waardering
uitdrukken, onder andere als aanduiding van een politieke richting, maar niet
bij natuurwetenschappelijke termen zoals ultrakorte
golven, ultralichte
metalen.
In woorden als ultraviolet,
ultrasonoor en
ultramontaans heeft ultra- een andere betekenis, namelijk 'voorbij, aan
gene zijde van -'.
Über-
Aan het Engels is het oorspronkelijk Duitse prefix
über ontleend, zoals in:
9übercool, überhip,
übermannelijk, überromantisch, überschattig
Ook dit prefix heeft een versterkende betekenis.
Door-, in- en
over- als versterkend prefix
Ook met door-, in- en
over- kunnen op basis van adjectieven andere
adjectieven gevormd worden met een versterkende betekenis. Dergelijke woorden
zouden als samenstellingen beschouwd kunnen worden, maar vanwege de specifieke
versterkende betekenis ervan binnen gelede woorden worden ze hier als prefixen
beschouwd. Deze prefixen dragen steeds de hoofdklemtoon van het woord.
Voorbeelden van de combinatie door +
adjectief zijn:
10doorbraaf, doorkoud,
doorlelijk, doornat, doorslecht
vooral in BN
Deze gebruikswijze komt vooral voor in het Belgische
Nederlands.
Dergelijke woorden komen met name in Belgisch-Nederlands voor. In
Nederlands-Nederlands zal eerder gekozen worden voor herhaling, zoals in
door- en doornat.
Het type in + adjectief heeft als
betekenis 'intens -', bijv.:
11indroevig, ingelukkig,
ingemeen, ingoed, inkoud, inslecht, intriest,
inzoet
Voorbeelden van het type over +
adjectief zijn:
12overaardig, overbeleefd,
overernstig, overijdel, overlekker, overnauwkeurig,
oververzadigd
De adjectieven van dit type kunnen in twee betekenisgroepen ingedeeld worden. Eén
groep heeft als betekenis 'heel, erg, hoogst -', bijv.
overbekend,
overduidelijk,
overgelukkig,
overheerlijk evenals
overgroot in
de overgrote meerderheid en
overoud in
een overoud geslacht). Een
andere groep heeft de betekenis 'al te, overmatig -' (vergelijk met hyper-), bijv.
13overbelast, overbevolkt,
overbezorgd, overcompleet, overgaar, overgevoelig, overhaastig,
overrijp, overvol
Bij een aantal woorden zijn beide interpretaties mogelijk, bijv.
14overgedienstig,
overijverig, oververfijnd
Een bijzondere eigenschap van de versterkende prefixen is dat ze kunnen worden
herhaald in een nevenschikking, om aan te geven dat de in het basiswoord
genoemde eigenschap in extreem grote mate aanwezig is:
15aarts- en
aartslui
oer- en
oerlelijk
door- en
doornat
in- en
indroevig
mega- en
megamooi
over- en
overbezorgd
super- en
superfijn
Dezelfde mogelijkheid zien we bij de versterkende
prefixoïden van het Nederlands zoals:
16poes- en
poeslief
reuze- en
reuzeaardig
stront- en
stronteigenwijs
Ook aller- fungeert als een versterkend prefix, maar
alleen in combinatie met de superlatiefvorm van adjectieven, zoals in:
17alleraardigst, allerbest,
allerheiligst, allerindividueelst, allerliefst,
alleroudst
Men spreekt bij woorden met een versterkende betekenis van het eerste deel wel
van elatiefwoorden. Ook opper-
kan als zo’n elatief voorvoegsel gebruikt worden, zoals in
opperbest en
oppermachtig.
Literatuur
Hoeksema (2012).
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |