5.9.3.2.i Het gebruik van iemand, niemand, de een of ander, deze of gene
Verder lezen
1
De onbepaalde voornaamwoorden (of equivalenten daarvan) iemand,
niemand, de een of ander, deze of gene worden zelfstandig gebruikt en verwijzen naar personen.
2a
Het voornaamwoord iemand kan niet-specifiek of specifiek
onbepaald zijn. Het is niet-specifiek onbepaald in bijv.:
1Hopelijk ontmoet je nog
iemand met meer begrip.
2Zou er nog
iemand komen?
Het is specifiek onbepaald in bijv.:
3Ik moet om drie uur op dat
kantoor zijn: ik heb een afspraak met iemand
gemaakt.
4Het is
iemand die jij heel goed kent.
Beide interpretaties zijn mogelijk in bijv.:
5Ik wil met
iemand trouwen die aan de universiteit
werkt.
Een enkele keer kan iemand ook categoriaal zijn, bijv. in:
6Iemand kan
getrouwd zijn of ongetrouwd.
7Wat kunnen ze het
iemand toch lastig maken.
In de laatste zinnen heeft iemand ongeveer de betekenis van
'een mens'. De naamwoordelijke constituent een mens kan
echter lang niet altijd door iemand vervangen worden:
2b
De ontkennende vorm van het niet-specifiek onbepaalde iemand
is niemand, welke vorm op te vatten is als de versmelting van
niet en iemand. Het negatieve
niemand kan gemakkelijker categoriaal gebruikt worden dan het
positieve iemand. Vergelijk:
Als iemand gebruikt wordt ter verwijzing naar een concrete
persoon (specifiek onbepaald), dan kan die vorm niet tot
niemand genegativeerd worden. Er is een belangrijk
betekenisverschil tussen de volgende zinnen:
11Iemand
heeft mij niet de waarheid
verteld.
12Niemand
heeft mij de waarheid verteld.
Zin 11 is namelijk qua betekenis gelijk aan:
Zin 12 daarentegen aan:
Uit de laatste zin blijkt dat niemand naar de betekenis ook
op te vatten is als de negatieve tegenhanger van iedereen.
2c
De voornaamwoorden iemand en niemand kunnen
gecombineerd worden met een genitief als nabepaling. De genitiefbepaling
kan zijn:
-
anders: de betekenis is '(g)een ander', bijv.:
15Je zult iemand anders bedoelen.16Niemand anders kan dat gezegd hebben.
-
een archaïsche genitiefvorm op -er van een persoonlijk
voornaamwoord
(zie
[5.2.8]):
iemand onzer niemand uwerIn de standaardtaal gebruikt men in plaats van deze genitiefvormen nabepalingen met van:iemand van ons niemand van u
2d
De combinatie zo iemand betekent 'een dergelijk persoon',
bijv.:
17Met zo
iemand moet je niet omgaan.
18Je begrijpt niet hoe
zo iemand met vakantie naar Bali kan
gaan.
Opmerking
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Soms wordt iemand als substantief gebruikt, altijd met
een, bijv.: een keurig iemand, een zeker iemand.
Opmerking
Het als synoniem van iemand gebruikte één
zoals in:
iDaar komt er
één met een hoge hoed op.
wordt beschouwd als telwoord.
3
De groepen de een of ander en deze of gene
kunnen op dezelfde manier gebruikt worden als het onbepaalde voornaamwoord
iemand, maar ze zijn altijd niet-specifiek onbepaald.
Voorbeelden:
19De een of
ander zal aan mijn verstuiver geknoeid
hebben.
20Ik hoop er deze of
gene te ontmoeten.
21Er staat de een of
ander aan de deur te kloppen.
22Er zal wel deze of
gene roet in het eten komen gooien.
Zoals uit de laatste twee voorbeelden blijkt, kunnen de een of ander en deze of gene optreden als onderwerp in
zinnen met presentatief er. Toch geeft men er meestal de
voorkeur aan deze groepen de eerste zinsplaats te geven:
23De een of
ander staat aan de deur te kloppen.
24Deze of
gene zal wel roet in het eten komen gooien.
Voor het niet-zelfstandig deze of gene:
zie
[ii].
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |