Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
17.2.1 Nominale constituenten
Nominale constituenten die als voorbepaling optreden in een adpositieconstituent, geven een ‘maat’ aan, vaak een afstand, zoals in (1), of een tijdsduur, zoals in (2). Zoals de voorbeelden laten zien, vinden we deze bepalingen bij de locatieve voorzetsels boven, onder, voor, achter en buiten en bij het temporele voorzetsel na. De bepaling geeft de afstand aan gerekend vanaf het referentieobject (uitgedrukt door het complement van het voorzetsel, zoals de horizon in (1a)), en eindigend bij de locatie of het tijdstip waar of wanneer iets zich bevindt of gebeurt. Dat kan heel precies, met naamwoordelijke constituenten als 10 centimeter in (1b), maar ook vrij globaal, zoals met een stukje of een eindje in (1a).
1aEen eindje boven de horizon gloeit de zon.
bZet de schaaltjes 10 centimeter onder de grill.
cHonderd meter voor de streep kreeg ik steken in mijn zij.
dEen paar passen achter haar loopt een man in sjieke westerse kleren.
eMilanello ligt 50 kilometer buiten Milaan.
2a Ons huis verkochten we een paar jaar na aankoop met een flinke winst.
b De tekst had ik pas een half uur voor aanvang gekregen.
We vinden vergelijkbare combinaties in andere domeinen dan ruimte en tijd die ook te kwantificeren zijn, zoals bedragen, temperaturen en snelheden:
3a’s Middags is het op de meeste plaatsen een aantal graden boven het vriespunt.
bDe uitgaven van de EU bleven vorig jaar 7 miljard euro onder de oorspronkelijke begroting.
cDe gemiddelde snelheid lag veelal een stuk boven de 45 km per uur.
De kern van de adpositieconstituenten in (1)-(3) is vrijwel steeds een locatief voorzetsel: boven, onder, voor, achter en buiten. Ze duiden puur een (puntsgewijze) plaats aan, die je met je vinger aan zou kunnen wijzen, al is dat in de gevallen van (2b) en (3) alleen maar figuurlijk zo. Alleen na in (2a) is geen locatief voorzetsel, maar een temporeel voorzetsel. Ook voor na geldt dat het een punt aanduidt, maar ditmaal in de tijd.
We vinden nominale constituenten soms ook als voorbepalingen bij directionele voorzetsels, en bij andere typen adposities dan voorzetsels. Die gevallen worden hieronder besproken.
Verder lezen
Als voorbepaling bij directionele voorzetsels
Anders dan de locatieve voorzetsels hierboven roepen directionele voorzetsels, zoals over en uit, altijd het idee van een pad op. Dat kan een pad zijn waarlangs iets of iemand zich beweegt, zoals in (6) verderop. Maar directionele voorzetsels kunnen ook gebruikt worden in een bepaling van plaats, zoals de routevoorzetsels over en voorbij in (4) en de bronvoorzetsels van en uit in (5):
4aHet ongeval gebeurde echter achthonderd meter over de grens.
bEen eind voorbij de Gentpoortvest begon het me te dagen dat er iets niet klopte.
5aHet schip, dat zo'n 200 meter uit de kust ligt, had geen vracht aan boord.
bHet dorpje Bethel bevindt zich in de vallei van de Hudson, zo'n tachtig kilometer van New York.
In deze voorbeelden wordt een locatie aangeduid die aan het eind van het pad ligt dat door het directionele voorzetsel wordt uitgedrukt. In die gevallen doen de voorbepalingen hetzelfde als die in (1)-(3) hierboven: ze specificeren de lengte van het pad, gerekend vanaf het referentieobject, en geven daarmee de locatie preciezer aan. In (4a) bijvoorbeeld rekenen we achthonderd meter vanaf de grens, waarmee we dan de locatie kennen van waar het ongeval gebeurde.
Directionele voorzetsels die een pad uitdrukken waarlangs bewogen wordt, zoals in (6), vormen een interessant geval. Ook hier specificeren de bepalingen, zoals een eindje of ongeveer 7 kilometer, de lengte van het pad. Anders dan in (4) en (5) is er nu niet iets dat zich aan het einde van dat pad bevindt, maar wordt er uitgedrukt dat de beweging zich over de lengte van dat pad voltrekt. Door sommige taalkundigen worden deze bepalingen opgevat als voorbepaling bij de voorzetselconstituent. Anderen analyseren ze als apart zinsdeel, namelijk als bijwoordelijke bepaling van maat, omdat de voorzetselconstituent ook weggelaten kan worden. Tijdens de lunchpauze wandel ik een eindje is ook prima zonder langs de Maas, zoals in (6a). Merk op dat dat weglaten niet bij alle werkwoorden even gemakkelijk gaat: wel in (6a) en (6b), maar minder in (6c) en (6d).
6aTijdens de lunchpauze wandel ik een eindje langs de Maas.
bDe wandelaars liepen ongeveer 7 kilometer door de straten van Lelydorp.
cHij … kwam ten val en rolde zo'n 50 meter over de weg.
d‘s Morgens stapt ze anderhalve kilometer door de gangen van het wooncentrum.
Als voorbepaling bij andere typen adposities
Ook vinden we nominale constituenten als voorbepalingen bij andere typen adpositieconstituenten: bij achterzetselconstituenten, vooral die met in en op, omzetselconstituenten, partikelconstituenten, en adpositieconstituenten met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement:
7aIk kan een eind de zee in lopen, op een van de zwerfkeien gaan zitten en online gaan.
bOngeveer twee meter van hun boot vandaan zwom iets voorbij.
cOp 2-1 en 15-30 in de eerste set kreeg ik een makkelijke forehand, maar die sloeg ik drie meter uit.
dVeertig kilometer daarvandaan heb je de oude stad Troje.
In (7a), met het achterzetsel in, geeft de voorbepaling aan hoe lang het pad is dat wordt afgelegd; in de andere drie voorbeelden in (7) gaat het steeds om de afstand tussen een bepaalde locatie en het referentieobject, met het omzetsel van ... vandaan in (7b), het partikel uit in (7c) en de adpositieconstituent met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement, daarvandaan in (7d).
In sommige gevallen kan de maatbepaling ook tussen het complement en de adpositie in staan, zoals in het geval van de achterzetselconstituenten in (8) en de adpositieconstituenten met voornaamwoordelijke bijwoorden in (9).
8a[L]oop deze straat een stukje in.
Internet, geraadpleegd 26 januari 2018 
bDe jongeman klimt de helling een eindje op.
Internet, geraadpleegd 26 januari 2018 
cDe mieren … beenden hun nest vijf meter voorbij.
9aZe woonde hier tweehonderd meter vandaan.
bVanaf de tweede set ging ik dan op de achterlijn staan, in plaats van er drie meter achter.
cAls het peloton morgen de Col d'Izoard passeert, hangt een heli[k]opter van de jury daar vijftig meter boven.
Achterzetselconstituent?
Verdieping
Achterzetselconstituent?
Er is discussie onder taalkundigen over de analyse van combinaties als de zee in in (7a) en de voorbeelden in (8). Vormen de nominale constituent en de adpositie samen een zinsdeel, namelijk een achterzetselconstituent? Of vormt de adpositie en het (bewegings)werkwoord samen een scheidbaar samengesteld werkwoord, met de zee als een soort lijdend voorwerp? Als we uitgaan van de laatste analyse, kunnen we een eind in (7a) geen bepaling binnen de achterzetselconstituent noemen.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;
    Interessante links