Bij bepaalde taalelementen die een negatieve betekenis, of althans iets negatiefs in hun betekenis hebben - vandaar dat we 'negatief element' tussen aanhalingstekens plaatsen -, kan in principe zowel moeten als hoeven voorkomen, met verschillende functie. Het gebruik van moeten en hoeven in deze gevallen is ingewikkeld, en daarom moeilijk volledig en duidelijk te beschrijven. Allereerst bestaat het 'negatieve element' niet altijd uit woorden als niet, nooit, niemand, maar kan het negatieve betekenismoment ook min of meer impliciet en zelfs moeilijk te onderkennen zijn (vergelijk [29.2.2]). Verder is het verschil tussen moeten en hoeven weliswaar soms heel duidelijk, maar ook vaak onduidelijk of vrijwel afwezig. Bovendien is er een verschil tussen de standaardtaal, waar moeten en hoeven gebruikt worden, en een regionaal taalgebruik (in Belgisch Nederlands voorkomend) waarin alleen moeten bestaat.

Ten slotte is het gebruik in de standaardtaal niet altijd consequent: in bepaalde gevallen wordt moeten gebruikt in een betekenis die in het algemeen door hoeven wordt uitgedrukt.

De systematiek van het gebruik van moeten en hoeven in zinnen met een 'negatief element' kunnen we in algemene trekken beschrijven aan de hand van de voorbeelden 1a t/m 1d:

Als we wat uitgedrukt wordt door moeten of hoeven heel in het algemeen (maar zie de concrete gevallen verderop) de 'noodzaak' noemen en wat uitgedrukt wordt door de infinitief (in 1 luisteren) de 'werking', dan kunnen we het volgende schema opstellen, waarin de plus- en mintekens aangeven of 'noodzaak' en 'werking' in de zin bevestigd respectievelijk ontkend worden:

In 2 volgt eerst een overzicht van 'negatieve elementen' die invloed kunnen hebben op het gebruik van moeten en hoeven, telkens met een aantal voorbeelden, die ter toelichting in verband gebracht worden met de tweede en derde regel van bovenstaand schema (nz = 'noodzaak', wk = 'werking') en voorzien zijn van een (gedeeltelijke) betekenisomschrijving. Daarna wordt het gebruik van moeten en hoeven in vragende zinnen (zie onder 3) en na zonder dat en zonder te (zie onder 4) besproken en volgen enkele slotopmerkingen (zie onder 5). Een volledige behandeling van de moeten/hoeven-problematiek is hiermee overigens nog niet gegeven.

Bij de 'negatieve elementen' die invloed kunnen hebben op het gebruik van moeten en hoeven kunnen zes groepen onderscheiden worden.

In vragende zinnen kunnen zowel de bovenstaande 'negatieve elementen' als de aard van de vragende zin zelf van belang zijn voor het gebruik van moeten en hoeven.

In vragen die geen bevestigend of ontkennend antwoord suggereren, spelen alleen de 'negatieve elementen' een rol. In zinnen zonder 'negatief element' is alleen moeten mogelijk:

In zinnen met een 'negatief element' zijn moeten en hoeven mogelijk:

In zinnen die het antwoord ja suggereren, is alleen moeten mogelijk. Het verwachte antwoord ja wordt vaak gesuggereerd door een 'negatief element', meestal ondersteund door context en/of situatie (zie [23.3.2]). Zin 16b kan door de aanwezigheid van niet heel goed als een suggestieve vraag opgevat worden ( niet is dan onbeklemtoond, luisteren beklemtoond). De betekenisomschrijving moet dan niet die onder a zijn, maar: (+nz, +wk) ('Ik denk: het is nodig dat ik naar hem luister').Een ander voorbeeld is:

Een mogelijke gesprekssequentie is:

B: Wel, mijn vrouw en kinderen zijn er niet, en...

A: 0, hóef je niet naar huis? (niet-suggestieve vraag)

In zinnen die het antwoord nee suggereren, zijn moeten en hoeven mogelijk. Het verwachte antwoord nee wordt gesuggereerd door het bevestigende wel en/of door context en/of situatie (zie [23.3.2]). Twee voorbeelden:

Na zonder dat (+ bijzin) en zonder te (+ beknopte bijzin), die als 'negatief element' te omschrijven zijn met 'en niet' of 'waarbij niet', wordt in de (beknopte) bijzin hoeven gebruikt, met de betekenis 'geen noodzaak dat de werking plaatsvindt' (-nz, +wk). Soms komt in dezelfde betekenis ook moeten voor:

De betekenis 'noodzaak dat de werking niet plaatsvindt' (+nz, -wk) kan moeten na zonder dat en zonder te niet uitdrukken. Een dergelijke betekenis kan wel weergegeven worden door mogen. Vergelijk:

Het werkwoord mogen kan, niet alleen na zonder dat/zonder te (zie 23b), maar ook in andere gevallen gebruikt worden in een betekenis die ongeveer dezelfde is als die van moeten in de - hieronder herhaalde - voorbeelden 24a, 25a en 26a. Vergelijk hiermee de overeenkomstige (b) -zinnen (zie verder onder mogen in deze subparagraaf (d)). Een paar voorbeelden:

Het betekenisverschil tussen moeten en hoeven is in de praktijk niet altijd erg groot, al is het bij nauwkeurige analyse wel te omschrijven. Zo hebben zowel 27a als 27b - hier herhaald - eigenlijk allebei dezelfde implicatie als 27c:

en 28a en 28b dezelfde als 28c:

Dit is ongetwijfeld een van de oorzaken van het soms door elkaar gebruiken van moeten en hoeven in de standaardtaal, in die zin dat moeten in hoeven-functies gebruikt wordt (niet omgekeerd). Dit komt niet alleen na zonder dat/zonder te voor. Het geven van voorbeelden heeft weinig zin omdat het hier vooral om persoonlijke verschillen gaat.

In het standaardtaalgebruik van Vlamingen kan daarnaast ook het in 1 vermelde regionale taalgebruik (waarin alleen moeten bestaat) ten grondslag liggen aan het door elkaar gebruiken van de twee hulpwerkwoorden.

In ieder geval kan moeten altijd in de plaats van hoeven gebruikt worden als het sterke klemtoon heeft. Eén voorbeeld moge volstaan:

Hoeven met sterke klemtoon kan in zulke gevallen eveneens ge- bruikt worden. Moeten kan in de betekenis van de (b) -zinnen niet beklemtoond worden. Als men in een zin de nadruk wil leggen op de noodzaak om iets niet te doen (+nz, -wk), dan kan men bijv. het bijwoord echt (met klemtoon) toevoegen, of (niet) mogen gebruiken, waardoor de zin het karakter van een verbod krijgt: