De variatie van type a doet zich voor bij adjectief-substantiefparen die verwijzen naar officieel vastgelegde titels die als geheel een bepaalde functie, een bepaalde bevoegdheid of een bepaald beroep aanduiden. Bij een dergelijk adjectief-substantiefpaar krijgt het adjectief de onverbogen vorm, zowel in het enkelvoud na een definiete (1) en een indefiniete determinator (2), als in het meervoud (3):

Andere voorbeelden van adjectief-substantiefparen die naar officiële titels verwijzen zijn: de buitengewoon gezant, de gevolmachtigd minister, een plaatsvervangend kantonrechter, de algemeen voorzitter, een buitengewoon hoogleraar, de scheikundig ingenieurs, een controlerend geneesheer, maatschappelijk werksters, de toeziend voogd, de eerstaanwezend inspecteur in BN Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Belgische Nederlands. .

Let wel: de dienstdoende ambtenaar/agent/officier.

In dergelijke constructies met vaste verbindingen wordt de buigings-e makkelijker weggelaten bij relationele dan bij kwalificerende adjectieven (Heynderickx 2001: 163-164).

Als dergelijke adjectief-substantiefparen in het meervoud gebruikt worden, is het vrij gebruikelijk om het adjectief toch te verbuigen. Vooral als het adjectief binnen de combinatie niet door een ander woord, zoals een lidwoord, voorafgegaan wordt, kan het gebruik van de onverbogen of verbogen vorm wisselen, naargelang de verbinding als meer of minder vast aangevoeld wordt. Zo wordt de combinatie sociaal werkers bijvoorbeeld meer als een vaste verbinding ervaren dan financiële experts of culturele attachés.

Als het substantief door twee adjectieven wordt voorafgegaan, worden ze ofwel allebei verbogen, ofwel alleen het eerste, maar nooit alleen het tweede. Zo kun je bijvoorbeeld zeggen een ijverige wetenschappelijk(e) medewerker maar niet een ijverig wetenschappelijke medewerkeruitgesloten.

Een uitzondering vormen gevallen als de waarnemend(e) Hoge Commissaris, de waarnemend(e) Amerikaanse gezant en de waarnemend(e) eerste minister, waarin waarnemend een min of meer vaste combinatie vormt met de als één geheel op te vatten woordgroepen Hoge Commissaris, Amerikaanse gezant en eerste minister.

De buigingsvariatie die in Tabel 1 wordt voorgesteld als type b komt enkel voor in indefiniete nominale constituenten met man of persoon als kern of met een kern dat een beroep of functie aanduidt (4)-(9). Doorgaans is het substantief dan een mannelijke persoonsnaam, maar ook bij vrouwelijke persoonsnamen kan het adjectief onverbogen zijn (7). Vaak komen bij dit type buigingsvariatie adjectieven voor die zijn afgeleid van een geografische naam (8)-(9).

Het gebruik van de onverbogen vorm in de voorbeelden hierboven is beperkt tot enkelvoudige, indefiniete nominale constituenten. Bij een definiete determinator of in het meervoud wordt steeds de verbogen vorm gebruikt:

Het gebruik van de onverbogen vorm van het adjectief bij deze type b-variatie is minder dwingend dan bij gevallen van het type a. Ook de verbogen vorm is dus mogelijk:

Vooral in de geschreven taal is er soms een betekenisverschil tussen de onverbogen en de verbogen vorm van adjectieven in deze context (nl. type b-variatie). Zo verwijst een groot geleerde over het algemeen naar ‘iemand die als geleerde grote wetenschappelijke verdiensten of kwaliteiten heeft’, terwijl een grote geleerde iets kan zeggen over diens gestalte. Dergelijke betekenisverschillen tussen de verbogen en onverbogen vorm treden met name op in combinatie met substantieven die met een werkwoord in verband kunnen worden gebracht (zoals bijvoorbeeld geleerde < leren en dichter < dichten). Het adjectief in de onverbogen vorm kan in dat geval de wijze uitdrukken waarop de activiteit uitgeoefend wordt en heeft dan als het ware een bijwoordelijk karakter, zoals in een knap pianist (‘iemand die knap piano speelt’) vs. een knappe pianist (‘knap van uiterlijk’). Dit onderscheid is echter niet volledig systematisch: ook met de verbogen vorm kan de wijze uitgedrukt worden waarop de activiteit uitgeoefend wordt, zoals in Darwin was een knappe denker, die het zichzelf niet makkelijk gemaakt heeftCHN.

Als men het contrast tussen twee adjectieven wil benadrukken, treedt altijd de verbogen vorm op, zoals in Het is geen Russische maar een Poolse schrijver.

Verder spelen ook ritmische factoren een rol bij de keuze voor de verbogen of de onverbogen vorm in type b-contexten. Zo klinkt een Lúthers predikánt beter dan een Lútherse predikánt, maar spreekt men wel eerder van een Lútherse dóminee.

Er doet zich ook variatie voor tussen de verbogen en onverbogen vorm in het geval van definiete nominale constituenten die een enkelvoudig het-woord als kern hebben, zoals in de volgende voorbeelden, waarbij de (a)-zinnen telkens de verbogen vorm illustreren en de (b)-zinnen de onverbogen vorm:

In deze gevallen hangt de aanvaardbaarheid van de onverbogen vorm sterk af van de aard van het adjectief en de mate waarin het adjectief een min of meer vaste verbinding vormt met het substantief waar het bij staat. Vaak is er bij dit type van buigingsalternantie sprake van adjectief-substantiefparen die als een eenheid kunnen worden opgevat, zoals openbaar ministerie en stoffelijk overschot. Andere voorbeelden zijn: het handelend voorwerp, het bijvoeglijk naamwoord, het groot seminarie, het gerechtelijk dossier, het kort geding,

Zie ook Taaladvies.net .

het doctoraal examen, het centraal comité, het Algemeen Nederlands. In dergelijke vaste verbindingen komen doorgaans vooral relationele adjectieven voor.

Zie ook Heynderickx (2001: 163-164).

In een aanspreking kan naast de onverbogen vorm soms de verbogen vorm voorkomen, bijv. lief kind of lieve kind. Zie ook Taaladvies.net  voor het gebruik van de verbogen vs. onverbogen vorm in de aanhef van een brief of e-mail.

Een adjectief-substantiefpaar zoals bruin brood (17) vormt dan weer minder duidelijk een vaste verbinding dan de bovenstaande paren. De onverbogen vorm van het adjectief zal in deze verbinding dan ook minder frequent voorkomen en als minder acceptabel beschouwd worden.

Zie Tummers (2005: 58).

Dit geldt zeker voor de nog minder gangbare verbinding wit paard. Dat wordt ook duidelijk door het feit dat de woordcombinatie wit(te) paard in de zinnen (18a) en (18b) de naam van een horeca-etablissement vertegenwoordigt. Het feit dat het om een eigennaam gaat, zorgt ervoor dat het een vastere verbinding is dan de ‘toevallige’ woordcombinatie het wit(te) paard, en dat daarom de buigings-e achterwege kan blijven.

De vergelijking tussen de zinnen (17a) en (17b) illustreert ook een ander aspect omtrent dit type buigingsvariatie: de onverbogen vorm van het adjectief is in dergelijke gevallen gebruikelijker in het Belgisch-Nederlands dan in het Nederlands-Nederlands.

Zie Tummers (2005: 58), die ook een stijlverschil observeert: waar de onverbogen vorm in Nederland als zeer formeel wordt beschouwd, wordt die in België juist als informeel ervaren en de verbogen vorm als formeel.

Zin (17a) – met een verbogen adjectief – gaat over een Nederlandse kroeg (Belfeld is een Nederlands dorp in de gemeente Venlo), terwijl zin (17b) – met een onverbogen adjectief – verwijst naar een etablissement in Blankenberge, een Belgische kustplaats.

Behalve de hierboven besproken buigingsvariatie van het type a, b en c, zijn er nog andere contexten waarbij de verbogen en de onverbogen vorm van het adjectief elkaar afwisselen. Meestal spelen dan eufonische of ritmische factoren een rol. Zo wordt vaak de onverbogen vorm gebruikt bij meerlettergrepige adjectieven vóór het-woorden en in combinatie met het, dit of dat. Door de onverbogen vorm te gebruiken, wordt voorkomen dat (meer dan) twee onbeklemtoonde lettergrepen op elkaar zouden botsen. Deze tendens doet zich vooral voor bij adjectieven op -ig of -lijk. Voorbeelden zijn:

Daarnaast wordt bij adjectieven in de vergrotende trap ook vaak de onverbogen vorm gebruikt om eufonische of ritmische redenen.

Zie ook Taaladvies.net over gebruikelijker(e)  en zonniger(e) .

Verhagen (1993); Heynderickx (2001); Booij (2002); Tummers (2005)