De primaire functie van negatie of ontkenning is omkering van de waarheidswaarde:

Mededelende zinnen kunnen waar of onwaar zijn. We noemen dat de waarheidswaarde van de zin. Bij andere typen zinnen, zoals bevelende of vragende zinnen, is het moeilijker om van ‘waar’ en ‘onwaar’ te spreken. Wat ontkenning in dat soort zinnen betekent, wordt behandeld in 29.3.2 negatie en zinstype.

een ware zin wordt onwaar, en andersom, door negatie, zoals in (1-2). Ontkenning kan worden uitgedrukt in zinnen (zoals in (1b), waar het regent wordt ontkend) en in constituenten (zoals in (2b), waar tijd wordt ontkend).

De talige elementen die gebruikt worden voor negatie noemen we negatie-elementen. In de voorbeelden (1-2) zijn dit niet en geen.

Ontkenning kan ook binnen een woord voorkomen. We spreken dan van morfologische ontkenning of woordontkenning, met voorvoegsels als on- of ont-, of een ontkennend achtervoegsel zoals -loos als negatie-elementen:

Ten slotte kunnen ook sommige voorzetsels, voegwoorden en werkwoorden functioneren als negatie-element:

Expliciet maken dat bijvoorbeeld geen dat wel kan doen? Is dat het contrast waar je hier op uit bent?

Datgene waar een negatie-element betrekking op heeft noemen we het bereik van de negatie. In het regent niet in (1b) heeft niet bereik over de hele zin. In dit geval spreken we van zinsnegatie. In (2b) heeft geen bereik over tijd. We spreken dan van partiële negatie. Bij morfologische ontkenning, zoals bij ongelukkig (4a), beperkt het bereik zich doorgaans tot het woord zelf.

Negatie kan verschillende betekenissen of interpretaties hebben. Zoals we hierboven reeds stelden keert negatie de waarheidswaarde van een zin in het algemeen om: Drie is groter dan twee is waar, de ontkenning daarvan, drie is niet groter dan twee is onwaar. De betekenis van negatie hangt echter af van het zinstype: in zinnen zonder waarheidswaarde, zoals bevelen en verzoeken, heeft negatie een andere functie. Daarnaast kan de manier waarop de negatie wordt uitgedrukt ook leiden tot betekenisverschillen, zoals bij niet iemand versus niemand en niet een versus geen (zie paragraaf 29.3.3).

Als een uiting meer dan één ontkenning bevat, dan spreken we van meervoudige ontkenningen. Deze ontkenningen kunnen elkaar opheffen, zoals in (6a), maar dit is lang niet altijd het geval (zoals in 6b):

Er zijn ook woorden die zelf geen negatie-element zijn, zoals het werkwoord weigeren, maar die wel alleen in een negatieve context kunnen voorkomen. Een voorbeeld hiervan is hoeven:

Dit fenomeen komt naast werkwoorden in allerlei contexten voor, zoals in bijwoorden (überhaupt) en uitdrukkingen als geen oog dichtdoen, kunnen uitstaan en voor de poes zijn. We noemen ze Negatief-polaire uitdrukkingen.

Het woord nee(n) is geen negatie-element in strikte zin. Het kan onder meer gebruikt worden om een mededeling tegen te spreken (i), om een negatief antwoord op een vraag te geven (ii), om een bevel of verzoek af te wijzen (iii) of om een negatieve uiting te versterken (iv):