ANS | 1.1.4.8 De glottisslag

1.1.4.8 De glottisslag

Zowel in het Nederlands-Nederlands als in het Belgisch-Nederlands wordt er een glottisslag, weergegeven als ʔ, ingevoegd in hiaatposities, d.w.z. in situaties waarbij twee klinkers op elkaar botsen in een prosodisch woord. Een glottisslag is geen foneem van het Nederlands, maar een allofoon: de klank verschijnt enkel in specifieke contexten. Een glottisslag wordt gerealiseerd in die gevallen van klinkerhiaten waar de tweede klinker beklemtoond is, zoals in de voorbeelden in (1):

Zie Booij (1981: 16), Noske (2005: 474).

1aórta

a.ɔr.ta aˈʔɔrta

paélla

pa.ɛl.ja paˈʔɛlja

geáárd

ɣə.ard ɣəˈʔa:rt afspelen

beámen

bə.a.mən bə.ˈʔamə(n)

Een klinkerhiaat wordt bij voorkeur vermeden, omdat het articulatiegemak erdoor in het gedrang komt. Daarom wordt er dan een medeklinker ingevoegd tussen de twee klinkers. In sommige gevallen wordt er een glijklank ingevoegd: een ʋ/β̞ in een woord als douane duʋanə/duβ̞anə afspelen

, een j in dieet dijet afspelen

, en een ɥ in duo dyɥo afspelen

. In andere gevallen wordt er een glottisslag ingevoegd tussen de twee klinkers die op elkaar botsen, zoals het geval is in de voorbeelden in (1). In een woord als geaard markeert de glottisslag ook de morfeemgrens tussen het voorvoegsel ge- en de rest van het woord.

De glottisslag: articulatorische en akoestische informatie

Verdieping

De glottisslag: articulatorische en akoestische informatie

Een glottisslag ontstaat wanneer onmiddellijk voorafgaand aan het begin van een klinker de stembanden naar elkaar toe bewegen en gedurende zo’n 40 tot 50 ms dicht bij elkaar gehouden worden, zodat de luchtdruk onder de stemspleet of glottis (de subglottale druk) zich in snel tempo opbouwt. Wanneer de glottale afsluiting plotseling wordt opgeheven, beginnen de stembanden abrupt te trillen, wat resulteert in een snelle toename van de intensiteit van de klinker, vooral in de tweede en derde formant.

Zie Jongenburger & Van Heuven (1991: 101).

Dit kan worden waargenomen als een abrupt en luid begin van de klinker.

In Figuur 1 worden de geluidsgolven voor de uiting dat een ʔ aantal weergegeven.

Figuur 1. Geluidsgolven voor de uiting dat een [ʔ] aantal (Bron: Jongenburger & Van Heuven 1991: 101)

In Figuur 1 is duidelijk te zien dat een klinkerbegin zonder glottisslag, zoals in dat een, gekenmerkt wordt door een langzame toename in de amplitude van de geluidsgolven. Bij een klinker die met een glottisslag begint, zoals in ʔ aantal, zien we een plotse toename in de amplitude en een onregelmatig patroon van geluidsgolven aan het begin van de klinker.

Verder lezen

Regionale variatie: glottisslag na een medeklinker?

In Nederlands-Nederlands wordt ook een glottisslag gerealiseerd tussen een morfeem dat met een medeklinker eindigt en een morfeem dat met een klinker begint, terwijl dat niet het geval is in het Belgisch-Nederlands. Dit wordt geïllustreerd door de voorbeelden hieronder, waarin de morfeemgrens wordt aangegeven met +.

Noske (2005: 475).

		Nederlands-Nederlands	Belgisch-Nederlands
uiteindelijk	œyt+εində+lək	œyt.ˈʔεin.də.lək	œy.ˈtεin.də.lək
verarmen	vər+ɑrm+ən	vər.ˈʔɑr.mən	və.ˈrɑr.mən
oneens	ɔn+ens	ɔn.ˈʔens	ɔ.ˈnens
bergachtig	bɛrɣ+ɑx+təx	ˈbɛrx.ˌʔɑx.təx	ˈbɛr.ˌɣɑx.təx

Vlaamse informanten in het onderzoek van Noske (2005: 475-476) bestempelden de vormen met glottisslag in deze tabel als onnatuurlijk, erg officieel, geaffecteerd en overdreven ‘Hollands’. Zelfs in een zorgvuldige en langzame spreekstijl realiseren Vlamingen geen glottisslag in de gegeven woorden.

Aangezien er zowel in het Nederlands-Nederlands als het Belgisch-Nederlands een glottisslag wordt ingevoegd in een ‘lege’ aanzet (d.w.z. als de syllabe met een klinker begint), zoals in de voorbeelden in (1), besluit Noske op basis van voorbeelden als uiteindelijk en verarmen dat in het Belgisch Nederlands de finale medeklinker van het eerste morfeem gesyllabificeerd wordt als de aanzet van de tweede syllabe. Daardoor verdwijnt de noodzaak om een glottisslag te realiseren. Een bijkomend argument voor deze aanname is het feit dat de stemhebbende eindklank ɣ van het morfeem berg in bergachtig geen Finale Verscherping ondergaat in het Belgisch Nederlands (dus ˈbɛr.ˌɣɑx.təx), terwijl de klank in het Nederlands-Nederlands wel als stemloze x wordt gerealiseerd (ˈbɛrx.ˌʔɑx.təx ). Dit bevestigt dat de ɣ in het Belgisch-Nederlands in de aanzet van de tweede syllabe staat.

Fonetische factoren bij de glottisslag

Het invoegen van een glottisslag is een allofonisch proces, dat door een aantal factoren geconditioneerd wordt. Jongenburger & Van Heuven (1991) onderzochten een zelf samengesteld corpus van gesproken Nederlands om de condities te bepalen waarin een glottisslag wordt ingevoegd. Ze bespreken enkel gevallen van woorden die met een klinker beginnen (zoals in een aantal).

In deze gevallen wordt in het Belgisch-Nederlands geen glottisslag ingevoegd. De resulaten van Jongenburger & Van Heuven (1991) hebben dan ook enkel betrekking op het Nederlands-Nederlands.

Ze onderscheiden vier factoren die van invloed zijn op het al of niet invoegen van een glottisslag aan het begin van een woord dat met een klinker begint. De eerste drie daarvan hebben te maken met articulatiegemak, de vierde met het gemak voor de luisteraar om woordgrenzen te herkennen:

Effect van een prosodische pauze voorafgaand aan de beginklinker.

Een pauze tussen twee woorden tijdens het spreken heeft als effect dat er een hoge subglottale luchtdruk ontstaat,
Zie Jongenburger & Van Heuven (1991: 102) voor meer details.
wat een abrupt begin (met glottisslag) van de volgende klinker in de hand werkt.
Effect van de waarde voor stemgeving van het foneem dat aan het hiaat voorafgaat.

Als er aan het hiaat een klinker voorafgaat, blijkt er in 74% van de gevallen een glottisslag te worden ingevoegd;
Pompino-Marschall & Zygis (2011) betogen dat in het Duits een glottisslag eerder wordt ingevoegd tussen lage dan tussen hoge klinkers. Of dit voor het Nederlands ook het geval is, wordt in de literatuur niet besproken.
als er een sonorante medeklinker aan voorafgaat, wordt er in 45% van de gevallen een glottisslag toegevoegd; en als er een (stemloze) obstruent aan voorafgaat, wordt slechts in 33% van de gevallen een glottisslag gerealiseerd. Er lijkt dus een positieve correlatie te zijn tussen de mate van sonoriteit van het voorafgaand foneem en invoeging van een glottisslag.
Effect van klemtoon.

Een glottisslag wordt vaker ingevoegd in beklemtoonde dan in onbeklemtoonde posities, namelijk in 70% van de gevallen voor beklemtoonde lettergrepen vs. 30% van de gevallen voor onbeklemtoonde lettergrepen.
Effect van woordlengte.

Er blijkt zowel een effect te zijn van de woordlengte van het voorafgaande woord als die van het woord waarin de initiële klinker voorkomt. Als het voorafgaande woord uit slechts één lettergreep bestaat, wordt er in 10% minder gevallen een glottisslag gerealiseerd dan wanneer het voorafgaande woord meerlettergrepig is. Als het woord dat begint met de ‘hiaatklinker’ eenlettergrepig is, wordt slechts in 31% van de gevallen een glottisslag gerealiseerd, terwijl dat in 72% van de gevallen gebeurt als het woord met de hiaatklinker meerlettergrepig is.

De gevonden effecten van woordlengte zijn tegenstrijdig aan de verwachte effecten: Jongenburger & Van Heuven (1991: 104) verwachtten dat het voor het herkennen van woordgrenzen bij de luisteraar noodzakelijker zou zijn om een glottisslag (als markeerder van een woordgrens) toe te voegen in het geval van korte woorden dan in het geval van langere woorden. Hun resultaten laten echter het omgekeerde zien: langere woorden lokken eerder de realisatie van een glottisslag uit.

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Kathy Rys	november 2020
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen