Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
9.6.4 In een scheidbaar samengesteld werkwoord
We vinden adposities zonder complement ook in scheidbaar samengestelde werkwoorden, zoals tegenhouden, uitnodigen, aanzetten, opzetten, omdoen, opdrinken en in de voorbeelden verderop. Het eerste deel van deze werkwoorden, zoals tegen, uit, aan, op en om, is steeds een vorm die we ook tegen kunnen komen als een ander soort adpositie, zoals een voorzetsel of een adpositie met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement. volgende toegevoegd FL/KR tot en met de noteNet als bij andere adposities zonder complement, kun je bij sommige partikels die onderdeel zijn van een scheidbaar samengesteld werkwoord, een complement denken, zoals Joris zette zijn hoed op (zijn hoofd) of Kind, doe je sjaal om (je nek). De werkwoorden heten scheidbaar samengestelde werkwoorden omdat het partikel los kan staan van het werkwoord maar er ook direct aan vooraf kan gaan. In dat laatste geval worden partikel en werkwoord als één woord geschreven.
Verder lezen
In (1) staat het partikel ná het werkwoordelijke gedeelte van het scheidbaar samengestelde werkwoord. In deze voorbeelden is het scheidbaar samengesteld werkwoord steeds het enige werkwoord in de (hoofd)zin. In dat geval vult het werkwoordelijke gedeelte de eerste pool, zoals bijvoorbeeld hield in (1a), en staat het partikel vlak voor de tweede pool (tegen in 1a). De polen worden gemarkeerd met verticale lijnen; de tweede pool is in de voorbeelden in (1) leeg, wat aangeduid wordt met het symbool Ø.
1Partikel en werkwoord los van elkaar: een hoofdzin met maar één werkwoord
aEen verkeersregelaar |hield| hun auto tegen |Ø|.
bIn het programma |nodigt| Uytterhoeven een of twee bekende gasten uit |Ø| in de studio.
cBij onze thuiskomst |zette| ik de tv aan |Ø|.
dDiana deed altijd haar gordel om |Ø|.
e|Drink| je je biertje hier op|Ø|?
In (2) staat het partikel direct voor het werkwoord waar het bij hoort en worden ze aaneengeschreven als één woord. In (2a) is tegenhouden het enige werkwoord in een bijzin (die zomaar alle dure auto's tegenhouden). Het werkwoordelijke deel houden vult in dat geval de tweede pool en het partikel tegen staat er direct voor. In (2b)-(2d) staat het scheidbaar samengesteld werkwoord in de hoofdzin, net als in (1), maar staat er ook een hulpwerkwoord in de zin: had in (2b), worden in (2c) en kunt in (2d). In dat geval vult het hulpwerkwoord de eerste pool, vult het werkwoordelijk gedeelte van het scheidbaar samengesteld werkwoord de tweede pool, en staat het partikel daar direct voor.
2Partikel en werkwoord aan elkaar: partikel direct voor bijbehorend werkwoord in tweede pool
aHet is niet zo dat er een heksenjacht is van agenten die zomaar alle dure auto's tegen|houden|.
bHij |had| ... dertig gasten uit|genodigd|.
cBuiten en binnen |worden| grote lichten aan|gezet|.
dJe |kunt| beter je driepuntsgordel om|doen| in het verkeer dan bang zijn voor terrorisme.
e|Zou| u dat blikje bier buiten |willen opdrinken|?
In (2e) zijn er zelfs twee hulpwerkwoorden: zou en willen. De finiete vorm (de persoonsvorm) staat in de eerste pool, en willen staat bij drinken in de tweede pool. In dit geval staat het partikel op niet voor de tweede pool, maar in de tweede pool, direct voor het werkwoord waar het bij hoort, drinken. Dit wordt wel doorbreking van de tweede pool genoemd. (De volgorde op willen drinken is overigens ook mogelijk, zie (3e )hieronder.)
De voorbeelden in (3), ten slotte, tonen nog andere gevallen waarin het partikel los staat van het werkwoord. Als het scheidbaar samengesteld werkwoord de vorm heeft van een infinitief met te, staat te tussen partikel en werkwoord in, zoals in (3a) en (3b). En als niet alleen het werkwoord maar ook één of meer hulpwerkwoorden in de tweede pool staat, kan het partikel aan die werkwoordelijke eindgroep voorafgaan, zoals in (3c)-(3e). Er staan dan één of meer hulpwerkwoorden tussen het partikel en het bijbehorende werkwoord in.
3Partikel en werkwoord los van elkaar: andere gevallen
aGewapend met twee pistolen en een machinegeweer probeerde hij enkele auto's tegen |te houden|.
bDe Kruitfabriek |weet| blijkbaar gasten uit |te nodigen| die het gesprek op Twitter op gang brengen.
cDe co-regisseur raakt Longinotto aan |als| er iets belangrijks gebeurt en ze de camera aan |moet zetten|.
d[Ik] diende ... er rekening mee te houden |dat| ik sneeuwkettingen om |zou moeten doen|.
e[I]k |zou| m’n biertje liever op |willen drinken| in een gelegenheid waar er niet ‘per ongeluk’ iemand tegen me aanloopt.
Internet, geraadpleegd 27 juli 2020 
Ook samengestelde adposities kunnen het partikel vormen van een scheidbaar samengesteld werkwoord. Voorbeelden zijn achteraan, achteraf, vooraf en voorop als bijwoorden met een lokale, soms temporele betekenis, zoals geïllustreerd wordt in de zinnen in (4a) en (4b).
FL/KR toegevoegd. Twijfelgeval, aangezien er naar de oude ANS wordt verwezen.De vorige versie van de ANS noemt de volgende mogelijke werkwoorden: achteraanblijven, achteraankomen, achteraanlopen, achteraanstellen, achterafbrengen; voorafgaan; vooropgaan, vooroplopen, vooropstellen, vooropzetten. Met name de werkwoorden met de partikels achteraan en achteraf zijn in het hedendaagse Nederlands niet meer gebruikelijk en worden door Van Dale als verouderd beschouwd. Zie ook Syntax of Dutch: Intransitive adpositions and particles .
Bijwoorden met een richtingaanduidende, soms temporele betekenis zijn ook mogelijk, onder andere achterna, achterom, achterop, achteruit, omhoog, omlaag, voorbij, vooruit, zoals in de voorbeelden in (4c) - (4f). Deze bijwoorden vormen in het hedendaagse Nederlands in een groot aantal gevallen het eerste lid van een scheidbaar samengesteld werkwoord, wat blijkt uit de vele mogelijkheden die Van Dale noemt (o.a. achternadraven, achternafietsen, achternahollen, achternajagen, achternakijken, achternabrullen, achteromkijken, achteromlopen, achteropfietsen, achteropkomen, achteruitglijden, achteruitkruipen, achteruitparkeren, omhoogkijken, omhoogklauteren, omhoogscrollen, omlaagbuigen, omlaagdrukken, omlaagscrollen, voorbijdraven, voorbijdringen, voorbijrijden, vooruitbewegen, vooruitbladeren, vooruitstormen). Het procedé waarbij dergelijke scheidbaar samengestelde werkwoorden gevormd worden, is in het geval van deze bijwoorden nog productief, wat betekent dat er nog steeds nieuwe woorden op deze manier worden gevormd. De voorbeelden onhoogscrollen en omlaagscrollen illustreren dit, aangezien het werkwoord scrollen tot de recentere woordenschat van het Nederlands behoort.
4aPolitieke partijen waren vroeger groepen mensen met ideeën en inhoud waar achteraangelopen werd.
Joep van Deudekom, 2009, Echt een aanrader
bEr zijn veel boeken en artikelen geschreven over dergelijke gespecialiseerde behandelingen, waarbij Amerika vooroploopt in het ontwikkelen van een ruime verscheidenheid aan behandelvormen.
Andrew Turnell, Steve Edwards, 2012, Veilig opgroeien. De oplossingsgerichte aanpak ‘Signs of safety’ in jeugdzorg en kinderbescherming, p.39
cOngeveer halverwege, dat is de schatting die hij maakt wanneer hij achteromkijkt om in te schatten hoe ver ze zijn.[…] Dat is wat hij ziet als hij een eerste keer achteromkijkt, en dan vlug weer omhoog naar de rug van de gids.
Gamal Fouad, 2016, Oneindig eiland
dAls zo’n nacht tergend langzaam voorbijkruipt, heb ik enorme behoefte aan licht, drukte, troost van een menselijke aanwezigheid.
Har Meijer, 2011, Spierpijn
eHet is een leuke combinatie van surfen en kanoën, waarbij je rechtop staat op een board en je met een peddel vooruitbeweegt.
Internet geraadpleegd op 10 februari 2021 
f“Daar kom ik zo op,” zegt hij, terwijl hij een stukje omlaagscrolt.
C.J. Skuse, 2014, Rock-oholic
Verder kunnen ook samengestelde adposities die fungeren als bijwoorden met een toestandaanduidende betekenis het eerste lid van een scheidbaar samengesteld werkwoord vormen, zoals achterover, omver, onderuit en voorover. Een werkwoord als omverschoppen bijvoorbeeld betekent dat er door de actie die wordt uitgedrukt in het tweede lid van het werkwoord, namelijk schoppen, een toestand ontstaat die door het eerste lid van het werkwoord wordt uitgedrukt, namelijk ‘het omver zijn’. Het procedé waarbij dergelijke scheidbaar samengestelde werkwoorden worden gevormd is voor al deze bijwoorden nog productief in het Nederlands. De bijwoorden komen in een groot aantal werkwoorden voor (o.a. achteroverbuitelen, achteroverduikelen, achterovervallen, voorovertuimelen, omvergooien, omverwerpen, omverwaaien, onderuithalen, onderuitgaan, onderuitzakken), zoals geïllustreerd wordt in (5a) – (5c). Ook aaneen, bijeen, dooreen, ineen, opeen, en uiteen zijn bijwoorden met een toestandaanduidende betekenis, die als eerste lid van een scheidbaar samengesteld werkwoord kunnen optreden (bijvoorbeeld in aaneenschrijven, bijeenbinden, bijeendrommen, bijeenblijven, dooreengroeien, dooreenklutsen, ineengroeien, ineendraaien, opeenstapelen, opeenliggen, uiteenhalen, uiteenbarsten, uiteendrijven). Afgezien van bijeen en een aantal gevallen met aaneen, komen zulke werkwoorden vooral voor in het Belgische Nederlands. Voorbeelden hiervan zijn (5d)-(5g):
5aDe Wever kan rustig achteroverleunen en wachten tot Michel achterovervalt.
Knack, 16 december 2018  
bAls je over de drempel struikelt, je koffie omvergooit of je een keer niet uit je woorden komt, is het echt niet meteen einde oefening.
Internet geraadpleegd op 10 februari 2021 
cNonchalante overvaller onderuitgezakt voor rechter: “Het was maar een alarmpistool”.
PZC, 25 november 2019 
dCombinaties met super worden aaneengeschreven, maar voor de duidelijkheid mag altijd een streepje worden ingevoegd.
Onze Taal, 26 april 2011  
eJammer, we hebben de schapen dan maar vervangen door ganzen. Ook die laten zich bijeendrijven door honden.
fWe moesten alles op tafel gooien, dooreenklutsen, van elk het beste eruithalen en proberen samen een weg te vinden. vooral in BN Dooreenklutsen is een van de werkwoorden met dooreen waarover in de Van Dale (Den Boon & Hendrickx, Dikke Van Dale online, geraadpleegd januari 2021) wordt opgemerkt dat ze “in schrijftaal, gewestelijke taal en Belgisch-Nederlands [gewoon zijn], maar in de algemene taal weinig of niet meer [gebruikt worden]. Andere voorbeelden zijn dooreengooien, dooreengroeien, dooreenkneden, enz.
gIn de grote hal van het Landbouwbelang (LBB) zijn witte containers van kunststof opeengestapeld. vooral in BN Opeenstapelen is een van de werkwoorden met opeen waarover in de Van Dale (Den Boon & Hendrickx, Dikke Van Dale online, geraadpleegd januari 2021) wordt opgemerkt dat ze “in schrijftaal, gewestelijke taal en Belgisch-Nederlands [gewoon zijn], maar in de algemene taal weinig of niet meer [gebruikt worden]. Andere voorbeelden zijn opeengooien, opeenliggen, opeenwaaien, enz.
De Limburger, 28 augustus 2020 
Adposities zonder complement kunnen vrij makkelijk op de eerste zinsplaats gezet worden, zoals in (6a) en (6b). In (6b) is het partikel voor op de eerste zinsplaats gezet om contrast weer te geven (wat aangeduid wordt door de accenten, namelijk vóór). We kunnen erbij denken dat er ook een partij is die tegen stemde. Als de adpositie zonder complement fungeert als het eerste lid van een scheidbaar samengesteld werkwoord daarentegen, dan ligt vooropplaatsing van het partikel minder voor de hand, zoals geïllustreerd wordt in (6c) voor het scheidbaar samengesteld werkwoord voorstaan met als betekenis 'aan de winnende hand zijn in het spel'.
Als de partikels voor en achter hier geïnterpreteerd worden als ruimtelijke intransitieve adposities (bijv. voor / achter het huis) is de vooropplaatsing wel zonder meer acceptabel. Zie Syntax od Dutch: Differences between intransitive adpositions and particles > Topicalization .
Toch zijn dergelijke vooropplaatsingen niet volledig uitgesloten, wat blijkt uit het voorbeeld in (6d).
6aBinnen ruikt het muf.
bVóór stemden de christen-democraten, de Vrijheidsunie en de rest van de sociaal-democratische fractie.
dDe gevolgen waren desastreus: een hopeloos verdeeld Spanje werd drie jaar lang het toneel van gruwelijke slachtingen. Franco won en vestigde een totalitair bewind dat massaal executies uitvoerde. Wat overbleef van de intellectuele elite vluchtte over de grens. Achter bleven opnieuw twee Spanjes: brutale winnaars en vernederde overwonnenen.
Literatuur
  • (Den Boon and Hendrickx z.j.)
  • (Broekhuis 2013)
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 M. Beliën, K. Rys januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html;
    Interessante links