10.3.8 Voorwaardelijke voegwoorden: als, wanneer,
indien, ingeval, zo;
mits, tenzij, tenware
Verder lezen
1
De in deze subparagraaf behandelde voegwoorden worden traditioneel
'voorwaardelijk' of 'conditioneel' genoemd. Er is ook iets voor te zeggen
om ze 'hypothetische voegwoorden' of 'voegwoorden van veronderstelling'
(eventueel: 'veronderstelling én voorwaarde') te noemen. De
betekeniscategorie 'voorwaarde' kan namelijk beschouwd worden als een
bijzonder geval van de categorie 'veronderstelling'. Een voorwaarde berust
altijd op een veronderstelling, maar een veronderstelling hoeft niet altijd
het karakter van een voorwaarde te krijgen. Vergelijk de als
-zinnen in 1 en
2:
1(Ik weet niet hoe laat je vandaag
klaar bent, maar) als je vanavond vóór elf uur in Hoek van Holland bent,
dan kun je morgenochtend al in Londen zijn.
2(Je wilt zo snel mogelijk per boot
naar Londen?) Je kunt morgenochtend al in Londen zijn, áls je maar vóór
elf uur vanavond in Hoek van Holland bent.
In 1 zonder bijzondere klemtoon is
er sprake van een veronderstelling; als is te omschrijven met
'stel dat', 'aangenomen dat'. In 2
heeft het beklemtoonde als de waarde van 'mits', 'op
voorwaarde dat'; hier wordt een (noodzakelijke) voorwaarde uitgedrukt.
Beklemtoning van het voegwoord gaat overigens niet altijd samen met
noodzakelijk-voorwaardelijke betekenis. Zo bijv. in
3, waar ook bij beklemtoond
als alleen sprake is van een veronderstelling (het is niet
vervangbaar door mits of op voorwaarde dat):
3Ik weet niet of Teun morgen komt,
maar áls hij komt, vraag dan of hij mij even wil
opbellen.
Omdat men in gevallen als 1 en
3 wel spreekt van een 'voldoende
voorwaarde', onderscheiden van de in
2 uitgedrukte 'noodzakelijke
voorwaarde', is de term 'voorwaardelijk' ('conditioneel') bruikbaar voor de
hele categorie van de hier bedoelde voegwoorden.
(Vergelijk verder voor het verschil tussen conditionele en temporele zinnen (met
als en
wanneer) (zie 10.3.3.3,
sectie 4) en [18.5.4.4/iid2].
2
Van de voegwoorden als,
wanneer,
indien,
ingeval,
zo,
mits,
tenzij en
tenware leiden
mits, tenzij en tenware alleen
bijzinnen in die een noodzakelijke voorwaarde uitdrukken; de andere zijn -
afgezien van de hieronder te noemen stilistische beperkingen - algemeen
bruikbaar. Enkele voegwoorden komen ook met beknopte bijzinnen of
onvolledige zinnen voor (zie onder 4).
Het meest algemene voorwaardelijke voegwoord is als. De
voegwoorden mits en tenzij komen meer in
geschreven dan in gesproken taal voor, terwijl wanneer,
indien, ingeval en zo beperkt zijn
tot formele taal. Het weinig voorkomende tenware is regionaal
(in België) of formeel-archaïsch.
De voegwoorden tenzij en tenware hebben een
negatieve betekenis, die te omschrijven is als 'behalve als', 'of het moest
soms zijn dat'. Men noemt ze wel 'voegwoorden
van opschortende voorwaarde'. Voorbeelden:
4Als je je ziek
voelt, moet je thuis blijven.
5Ik zal hiermee doorgaan,
mits iedereen met deze werkverdeling akkoord
gaat.
6Ik zal
hiermee doorgaan, tenzij iemand bezwaren heeft tegen
deze werkverdeling.
7Wanneer
hij een zin als deze zou schrijven, zou daarin niets van zijn visie worden
vertolkt.formeel
8"
Indien ik van mijn leven trouw, uit Wijnsberg neem ik
vast een vrouw".formeel
9Ingeval men u
niet toelaat, kunt u zich op mij beroepen..
10Men kan niet
leren gedichten te schrijven, zo men geen dichter
is.formeel
11Het
lijkt dat de jongeling op deze prent bezoek ontvangt van een allegorisch
personage, tenware het een persoon is die hem de
vrijheid brengt.formeel,regionaal
3
Als bijzinnen die ingeleid worden door als,
wanneer of indien vóór de rompzin staan, dan kan
die rompzin beginnen met het bijwoord
dan, maar dit is niet
verplicht. Dergelijke vooropgeplaatste bijzinnen zijn in het algemeen te
vervangen door zinnen zonder voegwoord met voor-pv en inversie; bij die
vervanging is dan aan het begin van de rompzin in de
standaardtaal wel verplicht (weglating behoort in dit geval tot informeel
taalgebruik). Vergelijk:
13Hou je van
biefstuk, braad je in boter.informeel
Soms staat dan verderop in de rompzin, vooral als deze met een
imperatief begint, bijv.:
14Vind je hem zo lastig, zeg er
dan eens wat van.
In formele taal kan dan soms wegblijven; de rompzin heeft dan
geen inversie, bijv.:
15Wil hij niet
goedschiks meekomen, ik breng hem met geweld hierheen.formeel
Zie voor dit
zinstype
[21.8.2.2/[4]].
4
De voegwoorden indien, zo, mits en
tenzij kunnen in formele taal met beknopte bijzinnen of
onvolledige zinnen voorkomen. Voorbeelden:
16Brieven kunnen,
mits voldoende gefrankeerd, op de postkamer worden
afgegeven. (= mits de brieven voldoende gefrankeerd
zijn)formeel
17In de wagen
mogen geen eetwaren worden meegebracht, tenzij goed
verpakt. (= tenzij de eetwaren goed verpakt zijn)formeel
18Zoiets kan,
zo ergens, alleen daar gebeuren. (= zo zoiets ergens
kan gebeuren)formeel
19Deze bladzijde
kan, indien nodig, worden weggelaten. (= indien het
nodig is)formeel
Een enkele keer komt een dergelijk voorbeeld zonder volledige bijzin als
een vaste uitdrukking ook in de standaardtaal voor:
20Je kunt zo
nodig hier slapen.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Als voegwoordelijke uitdrukkingen met voorwaardelijke functie komen bijv.
voor: gesteld dat,
stel dat,
voor het geval dat,
op voorwaarde dat.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Regionaal (in België) wordt mits ook als voorzetsel gebruikt:
iDe brieven
kunnen mits voldoende frankering op de postafdeling
worden ingeleverd.regionaal
Ook de voegwoorden of en al kunnen een
veronderstellende functie hebben. Omdat die gepaard gaat met toegevende
betekenis, worden deze voegwoorden niet hier
behandeld
[10.3.9.2].
Zie voor zolang met voorwaardelijke
betekenis
[10.3.3.3/2b].
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |