Nevenschikkingen als 1a en 1b hebben dezelfde betekenis:

In 1b moet het taalelement op namelijk verstaan worden als opmerkingen; in geschreven taal wordt dit aangeduid door een koppelteken.

De eenvoudigste manier om dit taalverschijnsel te beschrijven is opmerkingen en aanmerkingen te beschouwen als een volledige vorm, waarvan in op- en aanmerkingen iets is weggelaten, namelijk merkingen, het identieke deel van de beide substantieven waar het hier om gaat.

We noemen dit procédé samentrekking; deze term wordt ook gebruikt voor het resultaat van het procédé (dus: 1b is een samentrekking van 1a). Een taalbouwsel waarop samentrekking toegepast wordt of kan worden, bestaat uit twee of meer onderdelen (leden genaamd) die één of meer identieke elementen bevatten. Samentrekking is dan het weglaten van (een) dergelijk(e) element(en) in alle leden op één na. In 1a en 1b hebben we te maken met twee leden; in 2a en 2b met drie:

De elementen die overblijven in het lid of de leden waarvan identieke bestanddelen weggelaten zijn (in 1b op, in 2b pre en in) noemen we restanten. Het met de restanten corresponderende bestanddeel in het lid waarin geen weglating heeft plaatsgevonden (in 1b aan, in 2b suf), noemen we het parallelle element.

Samentrekking kan beschouwd worden als een vorm van taalspaarzaamheid. Ook kan er een stilistisch effect mee bereikt worden: het vermijden van de vaak als storend ervaren herhaling van identieke elementen. Verder worden de restanten en het parallelle element duidelijker ten opzichte van elkaar afgetekend, waarbij contrastintonatie zich dikwijls opdringt.

Naar gelang van de aard van de leden onderscheiden we drie niveaus van samentrekking.

We spreken van samentrekking op woordniveau als de volledige leden woorden zijn en de weggelaten elementen bijgevolg woorddelen. Voorbeelden zijn 1 en 2. Deze samentrekking wordt besproken in [27.2].

Zijn de volledige leden constituenten die uit meer dan één woord bestaan, en worden bestanddelen daarvan weggelaten (bijv. kern of bepalingen), dan spreken we van samentrekking op constituentenniveau. De nevengeschikte naamwoordelijke constituenten in 3a bijvoorbeeld hebben een identiek kernwoord, dat dan ook weggelaten kan worden in het eerste lid (bij weglating in het tweede lid spreken we niet van samentrekking, maar van zelfstandig gebruik van een adjectief (3b); zie [6.3.1.3]):

Samentrekking op constituentenniveau wordt in [27.4] behandeld.

(Het teken '(-)' zoals in 3b wordt in dit hoofdstuk gebruikt om aan te geven dat op de plaats waar het staat een element - dat uit één of meer woorden kan bestaan - uit de volledige vorm is weggelaten. Dit element is gecursiveerd in het lid waarin het niet weggelaten is. Als de officiële spelling een koppelteken vereist, namelijk bij samentrekking op woordniveau (zie 1b en 2b), dan is het teken '(-)' overbodig en wordt het niet gebruikt.)

Er kan ook samentrekking op woord- én constituentenniveau plaatsvinden. Het ene lid is dan een woord en het andere een constituent die uit meer dan één woord bestaat. Vergelijk:

Op deze 'tussenvorm' en de aanvaardbaarheid ervan wordt ingegaan in [27.3].

Ten slotte bestaat er nog samentrekking op zinsniveau. De leden zijn dan zinnen (hoofd- of bijzinnen), de weggelaten elementen zinsdelen of stukken daarvan. Zo hebben de nevengeschikte zinnen in 5a een identiek onderwerp (Pim) dat in de samentrekking in 5b is weggelaten:

De samentrekking op zinsniveau komt in [27.5] aan de orde.

Naast een niveauverschil is er ook een verschil in 'richting', een verschil tussen voorwaartse en achterwaartse samentrekking. Als het gemeenschappelijke deel behouden wordt in het eerste lid en in de daarop volgende leden wordt weggelaten, hebben we te maken met voorwaartse samentrekking. Voorbeelden:

Achterwaartse samentrekking vinden we in de volgende gevallen, waarin het gemeenschappelijke deel behouden blijft in het laatste lid en weggelaten wordt in de voorafgaande leden:

Voorwaartse en achterwaartse samentrekking kunnen ook tegelijk optreden:

Voor de 'richting' van de samentrekking op zinsniveau in samengestelde zinnen: zie(27.5.4, sectie 2).

In de hierboven gegeven voorbeelden van taaluitingen waarin samentrekking voorkomt, zijn alleen nevenschikkingen gebruikt, waarvan de leden verbonden worden door nevenschikkende voegwoorden of reeksvormers, of zonder voegwoord. Samentrekking is echter dikwijls ook mogelijk als de leden verbonden worden door onderschikkende voegwoorden of voegwoordelijke uitdrukkingen dan wel door voorzetsels of voorzetseluitdrukkingen.

Bij samentrekking op woord- en constituentenniveau (of op deze beide niveaus tegelijk) komen voegwoorden van vergelijking voor en het uitbreidend voegwoord behalve (... ook), die constituenten kunnen verbinden (zie respectievelijk [10.3.14] en [10.3.12]); verder de voorzetseluitdrukking in plaats van en in beperkte mate ook andere voorzetsels en voorzetseluitdrukkingen. In het laatste geval zijn in de taaluiting waarin samentrekking plaatsvindt, in principe twee volgordes van de leden mogelijk: '1ste lid + voorzetsel(uitdrukking) + 2de lid' of 'voorzetsel(uitdrukking) + 1ste lid + 2de lid' (zie de voorbeelden 14b -14c, 15b -15c en 20b -20c). Enkele voorbeelden:

Bij samentrekking op zinsniveau komen, naast voegwoorden van vergelijking en behalve (dat), ook andere onderschikkende voegwoorden en voegwoordelijke uitdrukkingen voor; voorzetsels en voorzetseluitdrukkingen, die geen zinnen verbinden, zijn hier niet mogelijk, met uitzondering van in plaats van. Enkele voorbeelden:

Bij de behandeling van de samentrekking op woord- en constituentenniveau ( [27.2], [27.3] en [27.4]) worden voorbeelden met verschillende verbindende elementen tussen de leden gebruikt zonder dat dit nader aangegeven wordt. Bij de samentrekking op zinsniveau ( [27.5]) worden de samentrekking in nevenschikkingen ( [27.5.2] en [27.5.3]) en die in samengestelde zinnen ( [27.5.4]) afzonderlijk behandeld.

Bij samentrekking moet onderscheid gemaakt worden tussen wat grammaticaal mogelijk en wat stilistisch gewenst is. Zo zal 21a meestal samengetrokken worden tot 21b:

Naast het structureel gelijke 22a maakt het samengetrokken 22b echter een geforceerde indruk:

Vooral op woordniveau doen samentrekkingen geforceerd aan als er een relatief grote afstand is tussen het taalelement waarin wel weglating heeft plaatsgevonden, en het daarmee corresponderende waarin dat niet het geval is. In zinnen als 22 kan bovendien een rol spelen, dat de kern van het eerste lid van de nevenschikking alleen wordt gekwantificeerd, terwijl de kern van het tweede lid behalve gekwantificeerd (in andere bewoordingen) ook gekwalificeerd wordt.

Op de stilistische beperkingen van de samentrekking wordt in de rest van dit hoofdstuk - waar daar aanleiding toe is - nader ingegaan.