Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
9.5 Adposities met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement
Een bijzonder kenmerk van het Nederlands is het gebruik van adposities met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement, zoals in combinaties als ernaast, waaraan en daarin. In het Engels en Duits vinden we ook wel van dit soort combinaties, maar ze zijn lang niet zo wijdverspreid als in het Nederlands. In het Engels is het gebruik beperkt tot een aantal vaste combinaties als thereof, herewith en wherein, die voorkomen in formeel taalgebruik; meestal worden voorzetselconstituenten gebruikt, zoals of that, with this en in which, waarin een voorzetsel gevolgd wordt door een voornaamwoord. In het Nederlands zijn dit soort voorzetselconstituenten, met een voornaamwoord dat naar een 'ding' verwijst, juist niet gebruikelijk: ervan wordt verkozen boven van het, hiermee boven met dit en waarin boven in wat.
Er zijn zeven vormen die als voornaamwoordelijk bijwoord gebruikt kunnen worden: er, hier, daar, waar, ergens, nergens en overal.
In de spreektaal komen we in plaats van er ook d'r en 'r tegen als voornaamwoordelijke bijwoorden, zoals in deze voorbeelden uit het Corpus Gesproken Nederlands:
ia'k heb 'r uh te weinig tijd voor op dit moment. informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
bsoms zit 'r toch nog een uh plat woordje tussen hè? informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
cnou ik merk 'r niks van. informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
dik ga de directie d'r nog over aanspreken. informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
estonden jouw gedichten d'r wel in? informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
fwe rijden d'r een keer heen. informeel Deze vorm wordt als informeel Nederlands beschouwd.
Ze gaan vooraf aan de adpositie waar ze bij horen, ofwel direct, zoals in (1), ofwel met een of meer woorden ertussen, zoals in (2). Als een adpositie direct voorafgegaan wordt door het voornaamwoordelijk bijwoord er, hier, daar of waar, wordt de combinatie adpositie en voornaamwoordelijk bijwoord aaneengeschreven als één woord, zoals erbuiten in (1a). De voornaamwoordelijke bijwoorden overal, ergens en nergens, daarentegen, worden altijd los geschreven van de adpositie, ook als die er direct op volgt, zoals overal vandaan in (1e).
1Voornaamwoordelijk bijwoord direct gevolgd door adpositie
aIk heb zoveel van hem geleerd, zowel op het veld als erbuiten.
bHet treinverkeer rondom Amsterdam was hierdoor urenlang gestremd.
cOp belangrijke momenten, of vlak daarvoor, ging het mis.
dDe schaar waarmee de navelstreng werd doorgeknipt, ligt in een rode emmer.
eOnze klanten komen overal vandaan.
fJe moet ergens in geloven.
gZe deinzen nergens voor terug.
2Voornaamwoordelijk bijwoord gescheiden van adpositie
aIn 1980 nam Albert Lassche petit-restaurant 'Marjo' te Zwartsluis over. Hij gaf er een nieuwe naam aan: 'De Albatros'.
bMensen met een gokverslaving zijn hier alvast niet bij gebaat.
cDaar mag je best trots op zijn.
dHet gebied waar de olie in terecht komt, is de habitat van bedreigde vogelsoorten, garnalen en oesters.
eHij was het leven beu en had overal genoeg van.
fDe hevige regenval van gisteren was ook nog ergens goed voor.
gNergens kon hij heen zonder dat de veiligheidsagenten van Gaddafi in zijn nek stonden te hijgen.
Veel van de adposities in de voorbeelden hierboven kunnen ook voorkomen als voorzetsels: erbuiten in (1a) correspondeert bijvoorbeeld met de voorzetselconstituent buiten het veld, nergens voor (1g) met de voorzetselconstituent voor niets, en vlak daarvoor in (1c) met een voorzetselconstituent als vlak voor dat soort momenten. Daarnaast komen voornaamwoordelijke bijwoorden ook voor als complement van een combinatie van adposities, die corresponderen met omzetsels, zoals in (3), en voorzetseluitdrukkingen, zoals in (4). Zo correspondeert ergens tegenaan in (3a) met de omzetselconstituent tegen iets aan, en ten zuiden ervan in (4a) met de voorzetselconstituent ten zuiden van de Mispelaar, die de voorzetseluitdrukking ten zuiden van als kern heeft.
3Adposities die corresponderen met omzetsels
aAls het robotje ergens tegenaan loopt, maakt hij grappige geluidjes.
bZe probeerden die trap weer omhoog te duwen om de mensen ... eronderuit te trekken.
cHij heeft net een dessertbord vol met ijs geschept en daaroverheen ligt een dikke berg slagroom.
4Adposities die corresponderen met voorzetseluitdrukkingen
aOok het gebied ten noorden van de Mispelaar in Assebroek krijgt nieuwe huizen, het stuk ten zuiden ervan blijft open ruimte.
bDe leerkrachten krijgen docentenhandleidingen aan de hand waarvan in de les ... dieper op de stof kan worden ingegaan.
cDe NMa begon vorig jaar met een onderzoek in de installatiebranche. In verband hiermee werd destijds een inval gedaan bij achttien ondernemingen.
De term voornaamwoordelijk bijwoord
Verdieping
De term voornaamwoordelijk bijwoord
Merk op dat de term voornaamwoordelijk bijwoord hier uitsluitend gebruikt wordt voor de taalelementen er, hier, daar, waar, ergens, nergens en overal. Traditioneel wordt deze term ook wel gebruikt voor de combinaties van voornaamwoordelijke bijwoorden en een adpositie als geheel, zoals ernaast, waaraan en ergens in. In lijn met de recente taalkundige literatuur worden die combinaties hier echter niet als bijwoorden, maar als adpositieconstituenten gezien, waarin het voornaamwoordelijk bijwoord (ook wel R-pronomen genoemd) fungeert als complement van een adpositie.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html;
    Interessante links