9.5 Adposities met een voornaamwoordelijk bijwoord als complement
Een bijzonder kenmerk van het Nederlands is het gebruik van adposities met een
voornaamwoordelijk bijwoord als complement, zoals in
combinaties als ernaast,
waaraan
en daarin.
In het Engels en Duits vinden we ook wel van dit soort combinaties, maar ze zijn
lang niet zo wijdverspreid als in het Nederlands. In het Engels is het gebruik
beperkt tot een aantal vaste combinaties als
thereof,
herewith
en
wherein,
die voorkomen in formeel taalgebruik; meestal worden voorzetselconstituenten
gebruikt, zoals of
that,
with
this en
in
which, waarin een
voorzetsel gevolgd wordt door een voornaamwoord. In het Nederlands zijn dit
soort voorzetselconstituenten, met een voornaamwoord dat naar een 'ding'
verwijst, juist niet gebruikelijk:
ervan
wordt verkozen boven van
het,
hiermee
boven met
dit en
waarin
boven in
wat.
Er zijn zeven vormen die als voornaamwoordelijk bijwoord gebruikt kunnen worden:
er,
hier,
daar,
waar,
ergens, nergens en overal.
Ze gaan vooraf aan de adpositie waar ze bij horen, ofwel direct, zoals
in (1), ofwel met een of meer woorden ertussen, zoals in (2). Als een adpositie
direct voorafgegaan wordt door het voornaamwoordelijk bijwoord er, hier, daar of
waar,
wordt de combinatie adpositie en voornaamwoordelijk bijwoord aaneengeschreven
als één woord, zoals erbuiten in (1a). De
voornaamwoordelijke bijwoorden overal, ergens en
nergens, daarentegen, worden altijd los
geschreven van de adpositie, ook als die er direct op volgt, zoals overal vandaan
in (1e).
In de spreektaal komen we in plaats van
er ook
d'r en
'r tegen als
voornaamwoordelijke bijwoorden, zoals in deze voorbeelden uit het Corpus
Gesproken Nederlands:
Veel van de adposities in de voorbeelden hierboven kunnen ook voorkomen als
voorzetsels: erbuiten in (1a)
correspondeert bijvoorbeeld met de voorzetselconstituent buiten het veld,
nergens
voor (1g) met de voorzetselconstituent voor niets, en
vlak
daarvoor in (1c) met een voorzetselconstituent als
vlak voor dat soort
momenten. Daarnaast komen voornaamwoordelijke
bijwoorden ook voor als complement van een combinatie van adposities, die
corresponderen met omzetsels,
zoals in (3), en voorzetseluitdrukkingen, zoals in (4). Zo correspondeert
ergens
tegenaan in (3a) met de omzetselconstituent tegen iets aan,
en ten zuiden
ervan in (4a) met de voorzetselconstituent ten zuiden van de
Mispelaar, die de voorzetseluitdrukking ten zuiden van
als kern heeft.
De term voornaamwoordelijk bijwoord
Verdieping
De term voornaamwoordelijk bijwoord
Merk op dat de term voornaamwoordelijk bijwoord hier
uitsluitend gebruikt wordt voor de taalelementen
er,
hier,
daar,
waar,
ergens,
nergens en
overal. Traditioneel
wordt deze term ook wel gebruikt voor de combinaties van
voornaamwoordelijke bijwoorden en een adpositie als geheel, zoals
ernaast,
waaraan en
ergens in. In lijn
met de recente taalkundige literatuur worden die combinaties hier echter
niet als bijwoorden, maar als
adpositieconstituenten gezien, waarin het
voornaamwoordelijk bijwoord (ook wel R-pronomen
genoemd) fungeert als complement van een adpositie.
Verder lezen
In onderstaande subparagrafen gaan we dieper in op enkele aspecten van
voornaamwoordelijke bijwoorden.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taaladvies
Dagenta
Taalportaal
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |