1.6.5 De klemtoon in samenstellingen
Samenstellingen zijn gelede woorden die bestaan uit twee of
meer woorden. Ieder van die woorden vormt op zich een prosodisch
woord. Het woord wolkenkrabber is een voorbeeld van een
samenstelling, van de woorden wolken en krabber. Voor iedere
constituent bepalen we eerst de hoofdklemtoon: wólken, krábber.
Vervolgens bepalen we welke van de twee beklemtoonde syllaben de klemtoon van de
samenstelling als geheel krijgt. Dat is hier de syllabe wol, omdat in
nominale samenstellingen als wolkenkrabber het eerste prosodisch woord
het sterkste is. Het klemtoonpatroon van dit woord is dus wólkenkràbber.
We kunnen de volledige prosodische structuur van dit woord weergeven door middel
van een boomstructuur, waarin de syllaben (σ) zijn gegroepeerd in
trocheïsche voeten (V), en de voeten in prosodische woorden (ω).
De letters s en w staan voor ‘strong’ en ‘weak’, en geven de
verhouding in prominentie tussen twee constituenten aan:
De regel dat van twee constituenten altijd de eerste
prosodisch sterk is, geldt voor de meeste nominale samenstellingen, maar er zijn
wel uitzonderingen zoals bòerenzóón, een samenstelling waarin de
hoofdklemtoon op de tweede constituent zoon ligt.
Sommige adjectivische samenstellingen krijgen hoofdklemtoon op het tweede deel als zulke
samenstellingen in predicatieve positie staan; vergelijk:
1het dóódzieke kind / Dit kind is doodzíék
Verbale samenstellingen hebben hoofdklemtoon op het eerste deel:
2stóf-zuigen, wáter-trappen, zéé-zeilen
Samengestelde voorzetsels en bijwoorden hebben in isolatie en gebruikt als
zelfstandig zinsdeel hoofdklemtoon op het tweede deel, maar als deel van een
woordgroep op het eerste deel:
3achter-óp, bovenáán, onder-dóór, voor-lángs
áchter-op de fiets, bóven-aan de trap
Ook telwoorden kunnen samengesteld zijn. In een telwoord als zestien
valt hoofdklemtoon op het eerste deel, terwijl in telwoorden als
tweehonderd de klemtoonpositie kan variëren.
Nominale en
verbale samenstellingen hebben dus doorgaans klemtoon op het eerste deel,
terwijl dit bij de andere typen samenstellingen variabel is.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | september 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |