12.3.4.1.21 Samenkoppelingen met uit
Er kunnen drie groepen van samenkoppelingen met uit onderscheiden worden.
-
In een aantal samenkoppelingen met uit- ligt het betekeniselement 'buitenwaartse richting', soms gepaard aan 'verwijdering' besloten, als doel of resultaat van de werking die het werkwoord noemt. Het procedé is productief. Voorbeelden zijn:1uitbeitelen, uitboren, uitdrukken, uitgeven, uitlaten, uitmesten, uitspreken, uitwerpen, uitzaaien
-
In een tweede groep van deze samenkoppelingen is het betekeniselement 'gericht zijn op een resultaat (gewoonlijk het beëindigen) van de werking' aanwezig. Er is dus een betekeniscomponent van voltooiing. Volgens dit productieve procedé gevormde werkwoorden zijn:2uitblussen, uitdrogen, uitwerken, uitwissen, uitzieken, uitzoekenDe betekenis van ‘voltooiing’ vinden we ook in voltooid deelwoorden met dit partikel waarmee geen partikelwerkwoord met dezelfde betekenis correspondeert, zoals het voltooid deelwoord uitgepraat 'klaar zijn met/genoeg hebben van praten'.Booij & Audring (2007).Deze woorden hebben altijd de functie van adjectief. Er is wel een partikelwerkwoord uitpraten, maar dat betekent ‘door praten een relatie herstellen’. Voorbeelden van dit type voltooid deelwoord zijn:Deze specifieke betekenis ‘klaar met’ van voltooid deelwoorden met uit vinden we ook terug in het tweede gebruik van uitgezwaaid in de volgende krantenkop, bij een artikel over een afscheidsconcert van Jaap van Zweden, die afscheid nam als dirigent van het Orkest van het Oosten. Het eerste uitgezwaaid in de kop is het voltooid deelwoord is van het partikelwerkwoord uitzwaaien ‘afscheid nemen’:4Van Zweden uitgezwaaid, maar niet uitgezwaaid.Trouw 29.10.2005Deze voltooid deelwoorden verschillen van de corresponderende partikelwerkwoorden in de keuze van hulpwerkwoord:Daarnaast wordt uitpraten met de betekeniscomponent van ‘voltooiing’ ook gebruikt in een zin als6Laat me even uitpraten, onderbreek me niet steeds.In de hier gebruikte betekenis kan uitpraten alleen in de infinitiefvorm gebruikt worden.
-
Van een derde reeks werkwoorden is de betekenis 'door het verrichten van de door het werkwoord genoemde handeling luidruchtig, fel uiting geven aan een of andere emotie'. Voorbeelden zijn:7uitbulderen, uitgalmen, uitjubelen, uitroepen, uitschreeuwenEen subgroep hiervan heeft de betekenis '(luidruchtig, fel) bespotten, beschimpen', zoals8uitjoelen, uitjouwen, uitfluiten, uitfoeteren, uitkafferen, uitschelden
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |