Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.1.7 Woordfabricage
Woorden kunnen gevormd worden op manieren die als woordfabricage kunnen worden gekarakteriseerd.
In het Engels wordt hiervoor wel de term ‘word manufacturing’ gebruikt, die dan in tegenstelling staat tot ‘word formation’.
Het gaat hierbij in de eerste plaats om letterwoorden als havo en VRT, initiaalwoorden als tv en KU en verkortingen als app en juf. Daarnaast kunnen woorden ook gevormd worden door versmelting van twee woorden, zoals in labradoedel en vechtscheiding.
Het verschil tussen woordvorming en woordfabricage is dat er in het laatste geval geen samenstellende delen zijn met een eigen betekenis. Er moet voor de betekenis een verband worden gelegd met andere woorden en hun betekenis, woorden die niet zelf in hun geheel bouwstenen zijn van het gevormde woord.
Door woordfabricage gevormde woorden zijn soms deel van samenstellingen, zoals het letterwoord ICT in ICT-term ‘term uit de Informatie- en Communicatie-Technologie’.
Verder lezen
Letterwoorden, initiaalwoorden en verkortingen
De Tabellen hieronder tonen voorbeelden van letterwoorden (Tabel 1), initiaalwoorden (Tabel 2) en verkortingen (Tabel 3).
Tabel 1. Letterwoorden
letterwoord woordgroep
boa bevoegd opsporingsambtenaar
bol.com Bertelsmann on-line.commercial
havo hoger algemeen vormend onderwijs
HEMA Hollandse Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam
pin persoonlijk identificatienummer
SERV Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen
VRT Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie
Tabel 2. Initiaalwoorden
inititaalwoord woord of woordgroep
bv besloten vennootschap
KU Katholieke Universiteit
pc personal computer
tb tuberculose
tv televisie
ud universitair docent
wc watercloset
Tabel 3. Verkortingen
verkorting basiswoord
afko afkorting
app application
aso asociaal
bieb bibliotheek
com commercial
doka donkere kamer
flex flexibel
horeca hotel-restaurant-café
info informatie
juf juffrouw
lab(o) laboratorium
ordi ordinair
plu paraplu
prio prioriteit
prof professor
provo provocateur
soos sociëteit
Fonologische kenmerken
Letterwoorden, ook wel acroniemen genoemd, en verkortingen zijn uitspreekbaar, omdat de interpretatie van hun letters als fonemen leidt tot fonologisch welgevormde woorden, die in overeenstemming zijn met de fonotaxis van het Nederlands. De orthografische vorm is het uitgangspunt voor de verkorting, en daarna wordt de uitspraak bepaald. In het letterwoord havo bijvoorbeeld staan de beginletters a en o van algemeen en onderwijs in de onderliggende woordgroep hoger algemeen vormend onderwijs voor de ongespannen klinkers ɑ en ɔ. Maar in het letterwoord havo worden de a en de o als de gespannen klinkers a en o geïnterpreteerd, omdat deze letters in open lettergrepen staan. De berekening van de gesproken vorm van zo’n woord verloopt dus als volgt:
1onderliggende orthografische vorm > verkorte orthografische vorm > verklanking
Hetzelfde geldt voor verkortingen. In de verkorting afko wordt de slotklinker gespannen uitgesproken omdat deze in een open lettergreep staat, terwijl in het eraan ten grondslag liggende woord afkorting de o voor een ongespannen klinker staat.
Bij initiaalwoorden moet voor iedere letter een lettergreep worden ingevuld, omdat met de fonemen die met die letters corresponderen geen welgevormde klankreeksen gevormd kunnen worden. Een woord als KLM wordt daarom uitgesproken met drie lettergrepen, als ka.ɛl.ɛm
Woorden kunnen ook verkort worden onder gelijktijdige toevoeging van een klinker, meestal de klank o, zoals in:
2Brabant > Brabo ‘inwoner van Brabant’ in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in informeel taalgebruik in het Nederlandse Nederlands.
Limburg > Limbo ‘inwoner van Limburg’ in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
lesbisch > lesbo ‘lesbisch persoon’ vooral in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten, vooral in het Nederlandse Nederlands en vooral in het informele taalgebruik.
De klinker -o wordt ook wel toegevoegd aan niet-verkorte woorden zoals in:
3positief > positivo ‘persoon met positieve levenshouding’ informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten, vooral in het informele taalgebruik.
lokaal > lokalo ‘lokale politicus’ in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
lul > lullo ‘sukkel’ in NN, informeel Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
De toevoeging van die -o geeft zo’n woord een pejoratief of speels karakter.
Zie Van den Toorn (1987b), Hamans (2021).
Versmeltingen
Woorden kunnen ook gemaakt worden door delen van twee woorden met elkaar te laten versmelten.
Bron: Hamans (2019). Zie ook Hamans (1987, 1997, 2009, 2012, 2015, 2020, 2021).
Tabel 4. Versmeltingen
woord 1 woord 2 versmelting
boerka bikini boerkini
broers zusjes brusjes
concurrent collega concullega
flexibel vegetariër flexitariër
flexibel vegetarisch flexitarisch
half mayonaise halvanaise in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands.
half margarine halvarine in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands.
obesitas taks obesitaks
labrador poedel labradoedel
minder margarine minarine in BN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Belgische Nederlands.
stadhuis opera stopera in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands.
stagnatie inflatie stagflatie
vecht echtscheiding vechtscheiding
yoghurt mayonaise yogonaise in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlandse Nederlands.
Er kan sprake zijn van gedeeltelijke fonologische overlapping van de twee woorden, zoals in vechtscheiding gevormd uit vecht en echtscheiding. Dat vinden we ook in de naam Scheldorado voor een tropisch zwembad in Terneuzen, een versmelting van Schelde en eldorado.
Net als bij de andere typen woordfabricage geldt ook hier dat hun betekenis niet zonder meer kan worden bepaald op grond van hun vorm. Voor het bepalen van hun betekenis is, via de samenstellende delen, verwijzing nodig naar andere woorden met een deels identieke klankvorm.
Woordfabricage als opzettelijke woordvorming
Woordfabricage heeft het karakter van opzettelijke woordvorming, terwijl conversie, afleiding, en samenstelling vormen van woordvorming zijn die een onopzettelijk karakter kunnen hebben.
Zie Schultink (1961, 1962).
Bij woordfabricage is er altijd sprake van een bewuste bewerking door een taalgebruiker van een woordgroep of woord tot een nieuw woord, terwijl het gebruik van afleiding, samenstelling en conversie om nieuwe woorden te maken een spontaan karakter kan hebben, en in dat opzicht meer lijkt op de vorming van zinnen. Toch kan het gebruik van die morfologische processen ook een opzettelijk, bewust weloverwogen karakter hebben, zoals bij framing, in literair proza, in poëzie, en bij de constructie van terminologie.
Terminologie
Het maken van afkortingen en van woorden met de bedoeling ze als vaktermen te gebruiken is het terrein van de terminologie ). Opzettelijke woordvorming vinden we bijvoorbeeld in de terminologie van wetenschap en techniek. Zo zijn er in de kernfysica diverse namen bedacht voor deeltjes zoals boson, gluon, en hadron die alle eindigen op -on. De betekenis van zulke namen is niet doorzichtig, en deze woorden kunnen alleen begrepen worden binnen het theoretisch kader van de deeltjesfysica.
Merknamen
Veel merknamen zijn afkortingen van woordcombinaties, maar dat weet de taalgebruiker vaak niet. Dat geldt bijvoorbeeld voor de merknaam Page voor toiletpapier. Deze is afgeleid van Papierfabriek Gennep, maar deze merknaam is niet meer als zodanig gemotiveerd, wat ook blijkt uit de uitspraak paƷə. In de merknaam Bol.com is Bol de afkorting van Bertelsmann On-Line. Dovy in Dovy Keukens is afgeleid van Donald en Yvette.
Samensmelting van twee woorden met een deels overlappende fonologische vorm wordt ook gebruikt voor de vorming van merknamen en namen van bedrijven, zoals in Nespresso (Nestlé + espresso).
Zie Van den Toorn (1987a) voor een analyse van commerciële namen.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links