12.1.7 Woordfabricage
Woorden kunnen gevormd worden op manieren die als woordfabricage kunnen worden gekarakteriseerd.
In het Engels wordt hiervoor wel de term ‘word manufacturing’ gebruikt,
die dan in tegenstelling staat tot ‘word formation’.
Het gaat hierbij in de eerste plaats om
letterwoorden als
havo en
VRT,
initiaalwoorden
als tv en
KU en
verkortingen als
app en
juf. Daarnaast kunnen
woorden ook gevormd worden door versmelting van twee
woorden, zoals in labradoedel en
vechtscheiding.Het verschil tussen woordvorming en woordfabricage is dat er in het laatste geval
geen samenstellende delen zijn met een eigen betekenis. Er moet voor de
betekenis een verband worden gelegd met andere woorden en hun betekenis, woorden
die niet zelf in hun geheel bouwstenen zijn van het gevormde woord.
Door woordfabricage gevormde woorden zijn soms deel van samenstellingen, zoals
het letterwoord ICT in
ICT-term ‘term uit de
Informatie- en Communicatie-Technologie’.
Verder lezen
Letterwoorden, initiaalwoorden en verkortingen
De Tabellen hieronder tonen voorbeelden van letterwoorden (Tabel 1),
initiaalwoorden (Tabel 2) en verkortingen (Tabel 3).
Tabel 1. Letterwoorden
letterwoord | woordgroep |
boa | bevoegd opsporingsambtenaar |
bol.com | Bertelsmann on-line.commercial |
havo | hoger algemeen vormend onderwijs |
HEMA | Hollandse Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam |
pin | persoonlijk identificatienummer |
SERV | Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen |
VRT | Vlaamse Radio- en Televisieomroeporganisatie |
Tabel 2. Initiaalwoorden
inititaalwoord | woord of woordgroep |
bv | besloten vennootschap |
KU | Katholieke Universiteit |
pc | personal computer |
tb | tuberculose |
tv | televisie |
ud | universitair docent |
wc | watercloset |
Tabel 3. Verkortingen
verkorting | basiswoord |
afko | afkorting |
app | application |
aso | asociaal |
bieb | bibliotheek |
com | commercial |
doka | donkere kamer |
flex | flexibel |
horeca | hotel-restaurant-café |
info | informatie |
juf | juffrouw |
lab(o) | laboratorium |
ordi | ordinair |
plu | paraplu |
prio | prioriteit |
prof | professor |
provo | provocateur |
soos | sociëteit |
Fonologische kenmerken
Letterwoorden, ook wel acroniemen genoemd, en verkortingen
zijn uitspreekbaar, omdat de interpretatie van hun letters als
fonemen leidt tot fonologisch welgevormde woorden, die
in overeenstemming zijn met de fonotaxis van het Nederlands. De orthografische vorm is het
uitgangspunt voor de verkorting, en daarna wordt de uitspraak bepaald. In het
letterwoord havo bijvoorbeeld staan
de beginletters a en
o van
algemeen en
onderwijs in de
onderliggende woordgroep hoger algemeen vormend
onderwijs voor de
ongespannen klinkers
ɑ en
ɔ.
Maar in het letterwoord havo worden
de a en de
o als de
gespannen klinkers
a en
o
geïnterpreteerd, omdat deze letters in open lettergrepen
staan. De berekening van de gesproken vorm van zo’n woord verloopt dus als
volgt:
1onderliggende
orthografische vorm > verkorte orthografische vorm >
verklanking
Hetzelfde geldt voor verkortingen. In de verkorting
afko wordt de slotklinker
gespannen uitgesproken omdat deze in een open lettergreep staat, terwijl in het
eraan ten grondslag liggende woord
afkorting de
o voor een ongespannen klinker
staat.
Bij initiaalwoorden moet voor
iedere letter een lettergreep worden ingevuld, omdat met de fonemen
die met die letters corresponderen geen welgevormde klankreeksen gevormd kunnen
worden. Een woord als KLM wordt
daarom uitgesproken met drie lettergrepen, als
ka.ɛl.ɛm
Woorden kunnen ook verkort worden onder gelijktijdige toevoeging van een klinker,
meestal de klank
o, zoals
in:
2Brabant > Brabo
‘inwoner van Brabant’
in NN, informeel
Deze vorm komt af en toe voor in informeel
taalgebruik in het Nederlands-Nederlands.
Limburg > Limbo
‘inwoner van Limburg’
in NN, informeel
Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
lesbisch > lesbo
‘lesbisch persoon’
vooral in NN, informeel
Deze vorm komt af en toe voor in
standaardtalige contexten, vooral in het Nederlandse
Nederlands en vooral in het informele
taalgebruik.
De klinker -o wordt ook wel toegevoegd aan
niet-verkorte woorden zoals in:
3positief >
positivo ‘persoon met positieve levenshouding’
informeel
Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten, vooral in het informele taalgebruik.
lokaal > lokalo
‘lokale politicus’
in NN, informeel
Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
lul > lullo
‘sukkel’
in NN, informeel
Deze vorm komt af en toe voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands, vooral in het informele taalgebruik.
De toevoeging van die -o geeft zo’n
woord een pejoratief of speels karakter.
Zie Van den Toorn (1987b), Hamans (2021).
Versmeltingen
Woorden kunnen ook gemaakt worden door delen van twee woorden met elkaar te laten versmelten.
Bron: Hamans (2019). Zie ook Hamans (1987, 1997, 2009, 2012, 2015, 2020,
2021).
Tabel 4. Versmeltingen
woord 1 | woord 2 | versmelting |
boerka | bikini | boerkini |
broers | zusjes | brusjes |
concurrent | collega | concullega |
flexibel | vegetariër | flexitariër |
flexibel | vegetarisch | flexitarisch |
half | mayonaise | halvanaise in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands. |
half | margarine | halvarine in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands. |
obesitas | taks | obesitaks |
labrador | poedel | labradoedel |
minder | margarine | minarine in BN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Belgisch-Nederlands. |
stadhuis | opera | stopera in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands. |
stagnatie | inflatie | stagflatie |
vecht | echtscheiding | vechtscheiding |
yoghurt | mayonaise | yogonaise in NN Deze vorm komt voor in standaardtalige contexten in het Nederlands-Nederlands. |
Er kan sprake zijn van gedeeltelijke fonologische overlapping van de twee
woorden, zoals in vechtscheiding
gevormd uit vecht en
echtscheiding. Dat vinden we
ook in de naam Scheldorado voor een
tropisch zwembad in Terneuzen, een versmelting van
Schelde en
eldorado.
Net als bij de andere typen woordfabricage geldt ook hier dat hun betekenis niet
zonder meer kan worden bepaald op grond van hun vorm. Voor het bepalen van hun
betekenis is, via de samenstellende delen, verwijzing nodig naar andere woorden
met een deels identieke klankvorm.
Woordfabricage als opzettelijke woordvorming
Woordfabricage heeft het karakter van opzettelijke woordvorming, terwijl conversie, afleiding, en
samenstelling vormen van woordvorming zijn die een onopzettelijk karakter kunnen hebben.
Zie Schultink (1961, 1962).
Bij woordfabricage is er altijd sprake van een bewuste bewerking door
een taalgebruiker van een woordgroep of woord tot een nieuw woord, terwijl het
gebruik van afleiding, samenstelling en conversie om nieuwe woorden te maken een
spontaan karakter kan hebben, en in dat opzicht meer lijkt op de vorming van
zinnen. Toch kan het gebruik van die morfologische processen ook een
opzettelijk, bewust weloverwogen karakter hebben, zoals bij
framing, in literair proza, in poëzie, en bij de
constructie van terminologie.Terminologie
Het maken van afkortingen en van woorden met de bedoeling ze als vaktermen te gebruiken is het
terrein van de terminologie ). Opzettelijke woordvorming vinden we
bijvoorbeeld in de terminologie van wetenschap en techniek. Zo zijn er in de
kernfysica diverse namen bedacht voor deeltjes zoals
boson,
gluon, en
hadron die alle eindigen op
-on. De betekenis van zulke namen is niet
doorzichtig, en deze woorden kunnen alleen begrepen worden binnen het
theoretisch kader van de deeltjesfysica.
Zie deeltjesfysica glossary .
Merknamen
Veel merknamen zijn afkortingen van woordcombinaties, maar dat weet de
taalgebruiker vaak niet. Dat geldt bijvoorbeeld voor de merknaam
Page voor toiletpapier. Deze
is afgeleid van Papierfabriek
Gennep, maar deze merknaam is niet meer als zodanig
gemotiveerd, wat ook blijkt uit de uitspraak
paƷə.
In de merknaam Bol.com is
Bol de afkorting van
Bertelsmann On-Line.
Dovy in
Dovy
Keukens is afgeleid van Donald en
Yvette.
Zie Donald Muylle .
Samensmelting van twee woorden met een deels overlappende fonologische vorm wordt
ook gebruikt voor de vorming van merknamen en namen van bedrijven, zoals in
Nespresso
(Nestlé +
espresso).
Zie Van den Toorn (1987a) voor een analyse van commerciële namen.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |