ANS | 17.1.4.1 Volledige bijzinnen

17.1.4.1 Volledige bijzinnen

In deze subparagraaf worden vormen besproken die kunnen voorkomen als voorzetsel en gevolgd kunnen worden door een volledige bijzin, al dan niet ingeleid door dat. Dit geldt bijvoorbeeld voor voor, tot en sinds in (1), waarin ze voorafgaan aan een bijzin zonder dat. Eén mogelijkheid is dat we deze vormen opvatten als voorzetsels met een bijzin als complement. In dat geval is bijvoorbeeld voor ze worden getatoeëerd in (1a) een adpositieconstituent, namelijk een voorzetselconstituent. Een andere mogelijkheid is dat we voor, tot en sinds in dit soort gevallen zien als voegwoorden.

1aDe varkens worden verdoofd voor ze worden getatoeëerd.

bZe bleven wachten tot ik naar beneden kwam.

cSinds ik burgemeester ben, bezoek ik veel meer steden dan vroeger.

Dezelfde onzekerheid bestaat er over zonder, vanaf en tegen, zie (4) hieronder, en misschien ook na, door en om, zoals in (6).

Verder lezen

Een reden om voor, tot en sinds in (1) hierboven als voorzetsel te analyseren is dat ze dezelfde betekenis hebben als wanneer ze een nominale constituent als complement hebben: ze drukken een temporele relatie uit. Vergelijk bijvoorbeeld voor ze worden getatoeëerd in (1a) met voor het slachten, tot ik naar beneden kwam in (1b) met tot dat moment, en sinds ik burgemeester ben in (1c) met sinds mijn aanstelling.

Bovendien vinden we dezelfde voorbepalingen als bij voorzetsels, zoals twee uur in (2):

2aTwee uur voor ze werd ontvoerd, belde ze nog met de krant.

bTwee uur voor de training was het stadion al overvol.

Een argument om voor, tot en sinds in (1) als voegwoord te analyseren, daarentegen, is dat ze een positie in de zin innemen die typisch is voor onderschikkende voegwoorden, zoals als, terwijl en hoewel in (3):

3a[D]eze zenuw [...] wordt door de tandarts verdoofd als hij een kies gaat trekken.

bEen overvaller bleef in de vluchtauto wachten terwijl de andere twee de winkel binnengingen.

cHoewel ik niet gelovig ben, heb ik toen een kruisje geslagen.

Dezelfde onduidelijke status hebben zonder, ondanks, vanaf en, in België, tegen, die ook vooraf kunnen gaan aan een bijzin, zoals in (4). Deze bijzin wordt verplicht ingeleid door dat:

4aIk was bestolen zonder dat ik ook maar iets in de gaten had gehad.

bWe willen vernieuwen, ondanks dat er zwaar wordt bezuinigd.

cDe oehoe’s heb ik grootgebracht vanaf dat ze kuikens waren.

dTegen dat grootouders van vaderskant over de eerste klap heen zijn, blijkt alles al geregeld te zijn. in BN: ST? Dit gebruik komt geregeld voor in standaardtalige contexten in het Belgisch-Nederlands, maar het is niet duidelijk in hoeverre het tot de standaardtaal kan worden gerekend. Belgisch-Nederlands

Overigens vinden we voor en tot (zie voorbeeld 1) ook in combinatie met dat, zoals in (5). In die gevallen worden de vormen als één woord geschreven: voordat en totdat. Die schrijfwijze suggereert dat taalgebruikers die combinaties als één woord ervaren, waarvoor dan een analyse als voegwoord voor de hand ligt. Toch is er voor de andere analyse ook wat te zeggen, namelijk een voorzetsel of voegwoord gevolgd door een bijzin ingeleid door dat.

5aIk merkte eigenlijk niets totdat ik uit de trein stapte.

bVoordat zij hier begonnen, waren ze minstens vijf jaar werkloos.

In het gebruik van nadat, doordat en omdat in (6), ten slotte, kunnen we ook de overeenkomst herkennen met de betekenis die de voorzetsels na, door en om hebben in combinatie met (sommige) nominale constituenten: na die ontdekking, door hun gedrag en om die reden. Ook hier is daarom een analyse denkbaar waarin een bijzin ingeleid door dat, fungeert als complement bij een voorzetsel of voegwoord.

6aNadat zij hun vergissing ontdekten, maakten de piraten rechtsomkeert.

bZijn gasten veroorzaken soms overlast doordat ze feesten op het balkon.

cMaar dan doe je vaak wel het juiste, omdat je niet nadenkt.

Ook de voorzetseluitdrukking in plaats van kan voorafgaan aan een bijzin ingeleid door dat, zoals in (7a). We kunnen die daarom ook als voegwoordelijke uitdrukking beschouwen. In informeel taalgebruik komt ook de combinatie in plaats dat voor, zie (7b).

7aIn plaats van dat de financiële situatie verbeterde, gingen de resultaten van BeechNut achteruit toen dit nieuws bekend werd.

bJa, en in plaats dat hij dat meisje helpt, rent hij weg, en die dame verdrinkt. informeel Deze vorm wordt als informeel beschouwd. informeel

Ook naar kan een bijzin inleiden, zij het in beperkte mate. Het gaat voornamelijk om vaste, formule-achtige combinaties, zoals in (8). Vanwege de overeenkomst met voorzetselconstituenten als naar mijn mening zou ook hier beargumenteerd kunnen worden dat het om een voorzetsel in plaats van een voegwoord gaat.

8aDe biodiversiteit is daar enorm, naar het schijnt.

bHet omstreden Japanse plutoniumtransport zal naar we nu aannemen ondanks alle protesten gewoon plaatsvinden.

cNaar het zich laat aanzien hangt er nog meer onheil in de lucht.

Literatuur

(Bennis 1997)
(Broekhuis 2013)
(Loonen 2003)

ANS

Taalportaal

Taaladvies

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Maaike Beliën	januari 2021
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen