9.4.1 Grammaticale kenmerken van voorzetseluitdrukkingen
Voorzetseluitdrukkingen zijn vaste uitdrukkingen die samen met een nominale
constituent een voorzetselconstituent kunnen vormen. Ze staan dus op een plek in
de zin waar ook een voorzetsel kan staan; soms zijn ze ook te vervangen door een
enkel voorzetsel, maar lang niet altijd. Daarmee vervullen ze een eigen functie
in het Nederlands, vooral in meer formeel taalgebruik.
De voorbeelden in (1) bevatten twaalf veel voorkomende voorzetseluitdrukkingen.
Aan de hand van deze voorbeelden kunnen we een aantal van hun kenmerken
bespreken.
Zoals deze voorbeelden laten zien bestaan voorzetseluitdrukkingen uit een
voorzetsel, een zelfstandig naamwoord en nog een voorzetsel. In sommige
voorzetseluitdrukkingen wordt het zelfstandig naamwoord voorafgegaan door een
lidwoord, zoals op het gebied van in
(1h), of in het kader van,
aan de hand van en
met het oog op.
Verder lezen
Ten en
ter
Als eerste element van een voorzetseluitdrukking vinden we ook wel
ten of
ter, zoals geïllustreerd in
(2) en (3). Het zijn vormen die alleen in vaste uitdrukkingen voorkomen: de
oorsprong ervan is een ‘versmelting’ van het voorzetsel
te en een lidwoord
met een naamvalsvorm.
Er is ook nog een productief patroon ter + zelfstandig naamwoord op -ing + van, zoals
geïllustreerd in (4), met de betekenis ‘met het doel … te
bevorderen/beschermen/beveiligen’:
Met of zonder lidwoord
De meeste voorzetseluitdrukkingen echter bevatten geen lidwoord, terwijl ze dat
misschien in een eerder stadium van de taal wel hadden. Het zou kunnen dat
op het gebied van en
met het oog op uiteindelijk
ook hun lidwoord verliezen: in kranten, bijvoorbeeld, komen we soms het gebruik
van op gebied van en
met oog op al tegen, zoals
geïllustreerd in de voorbeelden in (5):
Andere eigenschappen van het zelfstandig naamwoord
Het zelfstandig naamwoord in een voorzetseluitdrukking is onveranderlijk: het kan
niet in het meervoud worden gezet: *in plaatsen
van/*op gronden
van/*in verbanden
met. Ook wordt het maar zelden voorafgegaan door
een bijvoeglijk naamwoord. De zeer frequente voorzetseluitdrukkingen
ten aanzien van,
naar aanleiding van,
met betrekking tot,
met behulp van en
door middel van komen niet
voor met een bijvoeglijk naamwoord. Bij sommige, eveneens veelvoorkomende
voorzetseluitdrukkingen zijn er een paar bijvoeglijke naamwoorden die een enkele
keer worden toegevoegd, zoals in (6).
Bijwoorden in voorzetseluitdrukkingen
Voorzetseluitdrukkingen worden maar zelden onderbroken door bijwoorden. Heel soms
vinden we na het zelfstandig naamwoord een bijwoord, zoals
bijvoorbeeld,
dus,
echter,
misschien,
ook,
overigens en
uiteraard.
Achteropplaatsing van het tweede voorzetsel + complement
Een ander soort (zeldzame) ‘onderbreking’ van voorzetseluitdrukkingen vinden we
in gevallen waarin de voorzetselconstituent een complement is van het werkwoord
(of een vaste verbinding ermee vormt), zoals in combinaties als
onder leiding staan van,
in tegenstelling staan
tot, aan de vooravond staan van,
ten koste gaan van en
in ruil krijgen voor. In die
gevallen kan het tweede voorzetsel samen met het complement achteropgeplaatst
worden, na het werkwoord in de tweede pool, zoals in (8b) en (9b).
Voorzetseluitdrukkingen met een voornaamwoordelijk bijwoord als
complement
Soms heeft een voorzetseluitdrukking een voornaamwoordelijk bijwoord, zoals
daar,
hier of
waar, als complement. Dit
zien we bijvoorbeeld in (10), met de voorzetseluitdrukkingen
in plaats van,
naar aanleiding van,
als gevolg van en ten opzichte
van. Het voornaamwoordelijk bijwoord gaat dan direct aan
het tweede voorzetsel in de voorzetseluitdrukking vooraf.
Literatuur
- (Villada Moirón 2005)
- (Van der Horst 2010)
- (Vranjes 2012)
- (Hüning 2014)
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Maaike Beliën | januari 2021 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 9,../../data/archief/ans2/e-ans/09/body.html; |