27.2.3 Samentrekking bij combinaties van samenstellingen
Verder lezen
1
Met inachtneming van de
in
[27.2.1] geformuleerde regels, zijn er weinig beperkingen op
achterwaartse samentrekkingen van componenten van samenstellingen.
2a
Voorbeelden met substantivische samenstellingen zijn:
1Is het een drie- of een
vierhoek?
2Je
moet onderscheid maken tussen huis-, kerk- en
schooltaal.
3Dit huis heeft evenveel bad- als
studeerkamers.
4Cecilia heeft meer telefoon- dan
kookboeken.
5Daar staan behalve flat- ook
kantoorgebouwen.
Een uitzondering vormen de eigennamen. Samentrekkingen in eigennamen komen
bijna uitsluitend voor als het aardrijkskundige namen zijn en als de
restanten geografische posities noemen zoals noord,
zuid, midden, enz., over en
neder, hoog en laag,
boven en beneden, enz. Voorbeelden:
8Noord- en
Zuid-Jemen
9Oost- en
West-Vlaanderen
10Over- en
Nederasselt
11Hoog- en
Laag-Soeren
Verder kunnen we nog de combinatie zon- en feestdagen
vermelden. Samentrekking in namen van dagen (bijv. woens- en donderdag of zon- en maandagen) is
ongebruikelijk.
2b
Voorbeelden met adjectivische samenstellingen zijn:
12De motoren zijn lucht- of
watergekoeld.
13Ze kan moeilijk zowel bij- als
verziend zijn.
14Er zijn evenveel zacht- als
hardgekookte eieren.
15Die verf is eerder licht- dan
donkergroen.
16Dieren kunnen behalve warm- ook
koudbloedig zijn.
17Pieter fokt tegenwoordig kort- in
plaats van langharige teckels.
18Je moet geen ultra- met infrasone
trillingen verwarren.
Net als bij de substantieven geldt de beperking dat elementen van
(oorspronkelijke) eigennamen moeilijk samengetrokken kunnen worden. Wel
mogelijk is samentrekking in adjectieven die afgeleid zijn van de onder
2a genoemde aardrijkskundige namen, bijv. Oost- en West-Vlaams.
2c
Voorbeelden met samengestelde telwoorden zijn:
19Er zijn zalen voor twee- en
zeshonderd personen.
20In vijf- en zesenzeventig hebben
we mooie zomers gehad.
21Dat is nu al de zes- of
zevenentwintigste patiënt.
22Ik verkoop even graag twintig- als
tienduizend kaartjes.
23Er waren eerder drie- dan
vierduizend mensen bij die voetbalwedstrijd.
24Sinterklaas komt dit jaar behalve
op zes- ook op zeventien november in Nederland aan.
25De trainer heeft twee- in plaats
van drieëntwintig spelers voor het WK geselecteerd.
26De lengte bedraagt twee- tot
driehonderd meter.
2d
Voor werkwoordelijke samenstellingen geldt dat het tweede element (het
eigenlijke werkwoord) van scheidbare werkwoorden (zoals in
27) weglaatbaar is, dat van
niet-scheidbare (zoals in 28) in
het algemeen niet. Voorbeelden:
27Je kunt niet tegelijk voor- en
achterstaan!
28Hij zal die
beproeving moeten door- en weerstaan.uitgesloten
Andere voorbeelden (met scheidbare werkwoorden):
29Een goed bestuurder moet zowel
vooruit- als achteruitkijken.
30Ik weet niet of die klok voor- of
achterloopt.
31Dit jongetje kan zich al even goed
aan- als uitkleden.
32Veel wielrijders kunnen de Mont
Ventoux beter af- dan oprijden.
33Je kunt een tv toch behalve aan-
ook uitzetten?
34De stripteasedanseres begon zich
tot teleurstelling van velen aan in plaats van uit te
kleden.
35Ik
geef altijd de voorkeur aan mee- boven tegenwerken.
Slechts in een enkel geval is samentrekking bij niet-scheidbare
werkwoorden mogelijk, bijv. anti- en postdateren.
Opmerking
Verdieping
Opmerking
Samenstellingen kunnen bestaan uit woorden die op zichzelf beschouwd ook
weer samenstellingen zijn. Zo bestaat tuinbouwgebied uit
tuinbouw + gebied, en tuinbouw
weer uit tuin + bouw. Wordt een dergelijk
woord gecombineerd met een gelijksoortige samenstelling waarmee het meer
dan één deel gemeen heeft (bijv. landbouwgebied), dan zal
uit het resultaat van samentrekking van deze woorden niet altijd
ondubbelzinnig op te maken zijn wat er precies is samengetrokken. Immers:
iland- en
tuinbouwgebieden
iilandbouwgebieden en
tuinbouwgebieden
iiilandgebieden en
tuinbouwgebieden.
(Hierbij wordt nog afgezien van de mogelijkheid dat land- en tuinbouw hier als collectieve nevenschikking bedoeld is, en
land- en tuinbouwgebieden dus 'gebieden waar zowel
land- als tuinbouw beoefend wordt' zijn.) Hoewel landgebied
een bestaand woord is, ligt de analyse als in
ii duidelijk het meest voor de
hand. Zo zal in de meeste gevallen de in principe bestaande
dubbelzinnigheid wel door de context opgeheven worden. Waar dat niet zo
is, valt samentrekking af of verduidelijking aan te raden.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |