12.5.3.1.3 Substantief + tegenwoordig deelwoord
Tegenwoordige deelwoorden kunnen gebruikt worden als adjectief, zoals
spelend in
het spelende kind. Ze kunnen
ook gebruikt worden voor de vorming van adjectivische samenstellingen.
Voorbeelden van samenstellingen met een tegenwoordig deelwoord als tweede deel
zijn:
1brandwerend, doelzoekend, doorslaggevend, grensoverschrijdend, noodlijdend, pijnstillend, tijdrovend, vuurspuwend, woningzoekend
In zulke samenstellingen duidt het eerste deel het object aan van de handeling uitgedrukt door het deelwoord. Zo is een brandwerende deur 'een deur die brand weert' en een doelzoekende raket is 'een raket die zijn doel zoekt'.
Wat betreft de plaats
van de hoofdklemtoon in zulke samenstellingen zien we de volgende
tendens. In algemeen gebruikelijke, min of meer gevestigde samenstellingen ligt
de hoofdklemtoon zowel bij attributief als predicatief gebruik meestal op het
werkwoordelijke tweede deel. In samenstellingen die vrij nieuw of minder
algemeen zijn (bijv. uit vaktaal) ligt het accent doorgaans op het
substantivische eerste deel. Vergelijk bijv. met elkaar:
2doeltréffende maatregelen - een dóelzoekende raket
een haatdrágend iemand - zááddragende planten
een vredelíevende bevolking - kálkminnende planten
Bij de klemtoonpositie van woorden als doeltréffend
kan ook de overdrachtelijke betekenis een rol spelen. Verder speelt bij
samenstellingen die de hoofdklemtoon op het deelwoord kunnen dragen, het
verschil tussen attributief en predicatief gebruik een rol. Naast het
attributieve gebruik van de samengestelde adjectieven in
een kréúkherstellende stof
en stróómbesparende maatregelen, met
de hoofdklemtoon vooraan, is predicatief gebruik met de hoofdklemtoon achteraan,
niet uitgesloten:
3Die stof is
kreukherstéllend.
4Het apparaat is bovendien
stroombespárend.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |