Woorden hebben soms als deel van een samenstelling een specifieke betekenis, die niet optreedt wanneer ze zelfstandig optreden. Dit zien we bijvoorbeeld bij de volgende woorden gebruikt als linkerdeel van een substantivische samenstelling:

Als deze betekenissen gebonden zijn aan het optreden in gelede woorden, spreekt men van affixoïden of half-affixen, met name als ze productief gebruikt kunnen worden, zoals de linkerdelen in de voorbeelden hierboven. Ze lijken op affixen omdat ze een specifieke betekenis hebben als deel van gelede woorden. De hierboven genoemde woorden zijn dan prefixoïden omdat ze aan het begin van het woord staan, maar er zijn ook suffixoïden.

Een ander voorbeeld van een prefixoïde is het woord reuze met de betekenis ‘enorm’, zoals in:

In deze samenstellingen wordt niet -en- gespeld als verbindingsklank, anders dan bij de letterlijke interpretatie van reuzen in bijvoorbeeld reuzenkracht ‘de kracht van reuzen’. Het woord reuze kan ook zelfstandig als adjectief gebruikt worden, zoals in de zin Dat vind ik reuze. Sommige van deze prefixoïden komen ook voor als deel van adjectivische samenstellingen zoals reuze in reuzeleuk.

Naast substantieven kunnen ook woorden van andere woordsoorten in substantivische samenstellingen optreden als prefixoïden, zoals het adjectief oud met de gebonden betekenis ‘voormalig’, en het werkwoord fluister met de betekenis ‘weinig geluid makend’:

Zie taaladvies.net  voor de spelling van woorden met oud.

Omdat het morfeem oud als deel van een woord de betekenis ‘voormalig’ kan hebben die het woord oud niet heeft, wordt oud- ook wel als prefix beschouwd.

Er zijn diverse prefixoïden die een negatieve waardering uitdrukken, zoals de volgende, die te maken hebben met lichaamsdelen, uitwerpselen of ziekten:

Bron: Hoeksema (2012).

Het morfeem klere- is een verbastering van het woord cholera. Net als de prefixoïde reuze wordt klote zonder n uitgesproken en gespeld.

Kloten is een plurale tantum wanneer er testikels worden aangeduid, behalve als eerste deel van de samenstelling klootzak.

Ook het woord snert kan gebruikt worden als negatieve prefixoïde, zoals in snertweer en snertoplossing.

Het woord kut heeft met deze negatieve betekenis ook de status van adjectief verworven. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de mogelijkheid uit een zin als Dat vind ik kut, en het gebruik van de superlatief allerkutst. Ook kak en klote worden als adjectief gebruikt:

Prefixoïden worden ook gebruikt om het begrip ‘fake, niet echt’ uit te drukken:

Bron: Van Goethem & Norde (2020). De corresponderende werkwoorden hebben ook een betekeniscomponent ‘niet echt’, maar bij hun gebruik als linkerdeel van een samenstelling zijn de andere betekenisaspecten van zulke werkwoorden niet relevant.

Ook de rechterdelen van substantivische composita kunnen een betekenis hebben die gebonden is aan hun optreden in zulke woorden. Ze kunnen dan als suffixoïden worden gekwalificeerd. Voorbeelden zijn:

Er zijn ook substantieven waarvan de betekenis transparant is, maar die toch gebonden zijn aan het optreden in een samenstelling, zoals ganger (zoals in bioscoopganger, kerkganger, vakantieganger) en name (als in opname). Een substantief als gate (een Engels leenwoord) kan alleen gebruikt worden als het hoofd van een samenstelling, in de betekenis ‘schandaal’, zoals in sofagate: het politieke schandaal rond het ontbreken van een stoel voor de voorzitter van de Europese commissie bij een bezoek aan het Turkse staatshoofd.

Trouw 12.04.2021.

Andere voorbeelden zijn:

Bron: Hüning (2000).

Ook in geografische namen vinden we substantieven als hoofd met een specifiek toponymische betekenis. Dit geldt bijvoorbeeld voor -dam en -veen die ook als zelfstandig woord worden gebruikt, en -drecht, dat niet als zelfstandig woord wordt gebruikt.

In de Drechtsteden (de naam van een samenwerkingsverband van steden in Zuid-Holland met als leden onder meer Dordrecht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht wordt drecht als linkerdeel van een samenstelling gebruikt.

De betekenis van dam ‘obstructie in het water’ en drecht ‘oversteekplaats’ is in deze samenstellingen vervaagd tot een globale toponymische betekenis.

Voor deze groepen woorden kunnen we schema’s aannemen, waarin een van beide constituenten lexicaal is gespecificeerd, met de bijbehorende betekenis, bijvoorbeeld:

Dit zijn dus idiomatische patronen binnen het domein van de substantivische samenstelling.

Meesters (2004), Booij (2002, 2010), Van Goethem (2008, 2014), Van Goethem & Hiligsmann (2014), Van Goethem & Norde (2020).