In verbonden spraak kan de inspanning die nodig is voor de articulatie van klinkers worden gereduceerd. Zo kan de onbeklemtoonde eerste a van banaan worden uitgesproken als een ɑ. We spreken in dat geval van klinkerverkorting: de klinker duurt korter dan een a, en klinkt als de ongespannen tegenhanger van de a, de ɑ (zie paragraaf 1.5.1.1). Als we de articulatie-inspanning nog verder reduceren, wordt de a als een sjwa gerealiseerd: bənan. In dat geval spreken we van klinkerreductie. Voor dit verschijnsel wordt ook wel de term verdoffing gebruikt.

De term klinkerreductie wordt ook wel algemener gebruikt, voor alle vormen van articulatie waarbij klinkers worden verkort, tot sjwa gereduceerd, of helemaal niet uitgesproken. Zie Kloots (2008: 26-27) en Coussé et al. (2007).

Klinkerreductie is een gradueel proces waarvan de toepassing afhankelijk is van spreeksnelheid, de articulatiesnelheid,

Spreeksnelheid is de gemeten snelheid inclusief de duur van de stiltes, bij articulatiesnelheid worden de stiltes niet meegerekend.

en van de spreekstijl. Als de articulatie-inspanning voor een klinker heel sterk daalt, horen luisteraars niet langer die klinker, maar een sjwa.

Klinkerreductie is aan een aantal condities onderhevig. Allereerst is voorwaarde dat de syllabe waarin de klinker staat, onbeklemtoond is.

Ernestus (2000) en Coussé et al. (2007: 125) merken op dat verdoffing van beklemtoonde syllaben, met name secundair beklemtoonde, niet helemaal uitgesloten is.

Hier volgen een aantal voorbeelden van tweelettergrepige woorden met een onbeklemtoonde eerste syllabe.

Klinkerreductie kan ook de eerste stap zijn op weg naar complete deletie van de klinker, zoals in de informele uitspraak van de volgende woorden:

Klinkerreductie treedt ook vaak op in een onbeklemtoonde syllabe die tussen twee syllaben instaat, zoals in de volgende woorden:

In deze woorden is de onbeklemtoonde syllabe het zwakke deel van een trocheïsche voet.

Een belangrijke beperking op klinkerreductie is dat deze niet optreedt als de klinker aan het begin van een syllabe staat, en ook niet als de voorafgaande medeklinker een h is.

Een uitzondering is de uitspraak van het woord het als hət in het Belgisch-Nederlands.

Zo kan het woord elite niet de fonetische vorm əlite hebben, en heraut kan niet worden uitgesproken als hərɔut. Dat spoort met de regel dat lexicale woorden niet met een sjwa beginnen, en ook niet met hə. In een woord als theorie teori wordt de onbeklemtoonde o in de fonetische vorm voorafgegaan door de ingevoegde medeklinker j, en dus is de fonetische vorm tejəri wel mogelijk.

Gesloten lettergrepen in de canonieke vorm van woorden kunnen open worden door deletie van de medeklinker; we zien zo ook gevallen van klinkerreductie die noodzakelijk samengaan met het weglaten van de volgende consonant, zoals bij de woorden benzine en kwartier die kunnen worden uitgesproken als respectievelijk bəzinə en kwəti:r. Evenzo kan pensioen worden uitgesproken als pəʃun.

Zie Hinskens (2011b).

Klinkerreductie vindt vooral plaats in open lettergrepen, maar reductie in gesloten lettergrepen met een ambisyllabische medeklinker en van klinkers gevolgd door r is niet uitgesloten, zoals de volgende voorbeelden laten zien:

In gesloten lettergrepen in woordinterne positie kan klinkerreductie ook optreden; vooral de ɛ reduceert dan gemakkelijk. In de volgende woorden is de mogelijke klinkerreductie aangegeven door cursivering van de desbetreffende klinkerletter:

In sommige woorden met vier of meer lettergrepen is er een reeks van twee onbeklemtoonde lettergrepen, zoals in het woord fònologíé, met de onbeklemtoonde syllabereeks nolo. Hoe werkt klinkerreductie dan? Er blijkt dan een voorkeur te bestaan om de eerste onbeklemtoonde klinker te reduceren. Die klinker staat in de zwakke constituent van een trochee, de trochee fono. Beide klinkers reduceren kan ook, maar alléén de tweede lijkt onmogelijk te zijn; vergelijk:

Als de klinker in een onbeklemtoonde syllabe aan het eind van een woord staat, treedt klinkerreductie weinig op. Enkele voorbeelden hiervan zijn woorden met een onbeklemtoonde I of ɛ, en ook de ɔ in woorden op ɔr kan wel reduceren:

Kloots (2008: 150) rapporteert ook de reductie van de slotklinker van de woorden Anna, Hanna en bijna door sommige sprekers.

Ook lexicale frequentie speelt een rol: bij een woord met een relatief hoge gebruiksfrequentie komt vaker klinkerreductie voor. In het hoogfrequente woord minuut bijvoorbeeld wordt de i gemakkelijker gereduceerd dan in het woord piloot: mənyt is veel gewoner dan pəlot. De onbeklemtoonde hoge klinker in woorden als formulier en machinist wordt ook vaak gereduceerd omdat deze woorden behoorlijk frequent zijn.

Zie Geerts (2008)

Er zijn ook leenwoorden die in de taal van oorsprong een volle klinker e hebben, die in het Nederlands altijd als sjwa wordt gerealiseerd. Dat geldt bijvoorbeeld voor de klinkers van de eerste syllabe van de woorden beton, genie, precies en recept.

De aard van de klinker speelt een rol in de mate waarin klinkerreductie wordt toegepast. Tweeklanken worden niet gemakkelijk gereduceerd, maar het is niet onmogelijk; in een woord als bijvoorbeeld wordt de klinker van de eerste syllabe vaak als sjwa gerealiseerd.

Ernestus (2000: 128) geeft enkele voorbeelden van reductie van de ɛi. Het woord aardrijkskunde blijkt te kunnen worden uitgesproken als arəskʏndə. De interne morfologische bouw van het eerste woorddeel aardrijk is voor de taalgebruiker verbleekt, wat reductie vergemakkelijkt. Ook Coussé et al. (2007: 130) noemen enkele gevallen.

Hoge klinkers reduceren minder gemakkelijk dan midden- en lage klinkers, maar in hoogfrequente woorden als minuut en formulier gebeurt het wel.

Martin (1968), Koopmans-Van Beinum (1980, 1982, 1994), Van Bergem (1993, 1994, 1995a,b), Booij (1977, 1981, 1982, 1995), Kager (1989), Trommelen en Zonneveld (1989), Van Oostendorp (1995, 2000), Ernestus (2000), Kloots et al. (2003), Kloots (2008), Coussé et al. (2007), Geerts (2008), Van Loon (2018), De Schutter (2018), Kloots et al. (2018).