1.1.3.1.8 De klinker
ə
De ə (sjwa) is
de meest centrale klinker. Deze klinker kan voorkomen als een lexicale
klinker in de onbeklemtoonde lettergrepen van woorden zoals in
(1a), als een gereduceerde klinker in de onbeklemtoonde lettergrepen van woorden
zoals in (1b), en als een ingevoegde klinker in medeklinkerclusters, zoals in
(1c).
1aberaad /bə.rad/
aadem /a.dəm/
bbanaan /ba.nan/ [bəˈnan]
bminuut /mi.nyt/ [məˈnyt]
cmelk /mεlk/ [ˈmεlək]
csterk /stεrk/ [ˈstεrək]
De sjwa als lexicale klinker kan op vele manieren gespeld worden. Zo is er de
spelling e in (1a),
i in (2a),
ij in (2b),
u in (2c),
oe in de tweede lettergreep van
kangoeroe,
o in de tweede lettergreep van
rhododendron, en
ee in het lidwoord
een.
2alastig /lɑstəɣ/
bvrolijk /vrolək/
cDokkum /dɔkəm/
De sjwa wordt nooit voorafgegaan door
h,
behalve in het woordje het dat als
hət
(in Vlaanderen) en
ət kan
worden uitgesproken. Verder kan sjwa niet gevolgd worden door
ŋ
(bijv. woning
ʋonəŋuitgesloten).
Figuur 1 toont de positie van
ə in
het klinkerdiagram.
Figuur 1. Positie van
ə
in het klinkerdiagram (Bron: Gussenhoven 1992: 47)
Verder lezen
Articulatie
De sjwa is een centrale klinker, die niet voor, niet achter, niet gesloten, en
niet open is. Er is veel variatie in de realisatie van
ə,
zowel variatie tussen sprekers onderling als variatie die bepaald wordt door de
taalkundige context.
Zie Van Bergem (1994).
Over het algemeen is
ə
ongerond, maar de klank wordt soms met ronding uitgesproken, vooral op het
woordeinde, en sommige sprekers realiseren altijd een geronde sjwa. Onder
invloed van de omringende klanken wordt deze centrale klinker soms geslotener en
iets meer naar voren uitgesproken, namelijk meer als de
ʏ.
Dit geldt vooral voor het Nederlands-Nederlands, waar de
ʏ
qua positie in de vocaaldriehoek minder afwijkt van de
ə
(zie Rietveld & Van Heuven (2016: 68)) dan in het Belgisch
Nederlands, waar de
ʏ
een stuk geslotener wordt uitgesproken (zie Van der Harst 2011: 11).
Figuur 2 representeert een MRI-afbeelding van de
ə in
putte,
gerealiseerd door een mannelijke spreker uit de Randstad.
Figuur 2. MRI-afbeelding van de
ə
in
putte
(Bron: Rietveld & Van Heuven 2016: 67)
Duur
De ə is
fonetisch gezien kort; de klank is aanzienlijk korter dan de ‘volle’ ongespannen klinkers,
Zie Koopmans-van Beinum (1994).
maar er doet zich veel variatie voor. Er zijn observaties van een
absolute duur van 68 ms voor
ə in
de opeenvolging
medeklinker-ə-medeklinker-klinker
en 76 ms in de opeenvolging
klinker-medeklinker-ə-medeklinker
in een voorleestaak.Akoestische eigenschappen van de klinker ə
Tabellen 1 en 2 geven een aantal voorbeeldzinnen met
ə in
verschillende fonologische contexten voor het Nederlands-Nederlands en Belgisch
Nederlands. Een overzicht van de referentiewaarden voor de eerste en tweede
formant (F1 en F2) van de
ə in
het Nederlands-Nederlands wordt gegeven op Taalportaal .
Tabel 1. Geluidsbestanden, golfvormen en spectrogrammen voor
ə in
verschillende fonologische contexten in het Nederlands-Nederlands.
| Woordgroep | Fonologische context | Geluidsbestand | Golfvorm/spectrogram |
| met je lepel in de jus | lexicaal | |
 |
| te beraden over de zorgwekkende situatie | lexicaal, in achtervoegsel | |
 |
| er was niet voldoende werk in Marokko | epenthetisch | |
 |
Tabel 2. Geluidsbestanden, golfvormen en spectrogrammen voor
ə in
verschillende fonologische contexten in het Belgisch-Nederlands.
| Woordgroep | Fonologische context | Geluidsbestand | Golfvorm/spectrogram |
| met een gouden lepel in de mond | lexicaal |
|
 |
| ben me daarover aan het beraden | lexicaal, in achtervoegsel | |
 |
| terug op het werk dan nog | epenthetisch | |
 |
Fonologische analyse van de klinker ə
-
Distinctieve kenmerkenDe distinctieve kenmerken van ə kunnen als volgt worden gespecificeerd: [–hoog, –laag, –rond, –achter].De specificatie [+gespannen] zou kunnen worden toegevoegd omdat ə zich gedeeltelijk als een gespannen klinker gedraagt.
-
Status van /ə/ als gespannen vs. ongespannen klinkerDe ə kan als een ongespannen klinker beschouwd worden, maar ook als een gespannen klinker. Het fonetische gedrag, meer specifiek de zeer korte absolute duur van ə kan gezien worden als een indicatie dat het een ongespannen klinker is. Qua gedrag in het rijm van lettergrepen is de sjwa echter een gespannen klinker: net als de andere gespannen klinkers kan sjwa op het einde van een lettergreep verschijnen (bijvoorbeeld in zone zɔ:nə), maar niet voor twee niet-coronale medeklinkers: een lettergreep als əmp of əŋk is uitgesloten.
Literatuur
Eijkman (1937), Collins & Mees (1984), Gussenhoven (1992),
Koopmans-van Beinum (1994), Van Bergem (1994), Van Oostendorp (2000),
Van der Harst (2011), Rietveld & Van Heuven (2016).
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Kathy Rys | november 2020 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |