Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
1.1.3.1.8 De klinker ə
De ə (sjwa) is de meest centrale klinker. Deze klinker kan voorkomen als een lexicale klinker in de onbeklemtoonde lettergrepen van woorden zoals in (1a), als een gereduceerde klinker in de onbeklemtoonde lettergrepen van woorden zoals in (1b), en als een ingevoegde klinker in medeklinkerclusters, zoals in (1c).
1aberaad /bə.rad/
aadem /a.dəm/
bbanaan /ba.nan/ [bəˈnan]
bminuut /mi.nyt/ [məˈnyt]
cmelk /mεlk/ [ˈmεlək]
csterk /stεrk/ [ˈstεrək]
De sjwa als lexicale klinker kan op vele manieren gespeld worden. Zo is er de spelling e in (1a), i in (2a), ij in (2b), u in (2c), oe in de tweede lettergreep van kangoeroe, o in de tweede lettergreep van rhododendron, en ee in het lidwoord een.
2alastig /lɑstəɣ/
bvrolijk /vrolək/
cDokkum /dɔkəm/
De sjwa wordt nooit voorafgegaan door h, behalve in het woordje het dat als hət (in Vlaanderen) en ət kan worden uitgesproken. Verder kan sjwa niet gevolgd worden door ŋ (bijv. woning ʋonəŋuitgesloten). Figuur 1 toont de positie van ə in het klinkerdiagram.
Figuur 1. Positie van ə in het klinkerdiagram (Bron: Gussenhoven 1992: 47)
Verder lezen
Articulatie
De sjwa is een centrale klinker, die niet voor, niet achter, niet gesloten, en niet open is. Er is veel variatie in de realisatie van ə, zowel variatie tussen sprekers onderling als variatie die bepaald wordt door de taalkundige context.
Zie Van Bergem (1994).
Over het algemeen is ə ongerond, maar de klank wordt soms met ronding uitgesproken, vooral op het woordeinde, en sommige sprekers realiseren altijd een geronde sjwa. Onder invloed van de omringende klanken wordt deze centrale klinker soms geslotener en iets meer naar voren uitgesproken, namelijk meer als de ʏ.
Dit geldt vooral voor het Nederlands-Nederlands, waar de ʏ qua positie in de vocaaldriehoek minder afwijkt van de ə (zie Rietveld & Van Heuven (2016: 68)) dan in het Belgisch Nederlands, waar de ʏ een stuk geslotener wordt uitgesproken (zie Van der Harst 2011: 11).
Figuur 2 representeert een MRI-afbeelding van de ə in putte, gerealiseerd door een mannelijke spreker uit de Randstad.
Figuur 2. MRI-afbeelding van de ə in putte (Bron: Rietveld & Van Heuven 2016: 67)
Duur
De ə is fonetisch gezien kort; de klank is aanzienlijk korter dan de ‘volle’ ongespannen klinkers,
Zie Koopmans-van Beinum (1994).
maar er doet zich veel variatie voor. Er zijn observaties van een absolute duur van 68 ms voor ə in de opeenvolging medeklinker-ə-medeklinker-klinker en 76 ms in de opeenvolging klinker-medeklinker-ə-medeklinker in een voorleestaak.
Akoestische eigenschappen van de klinker ə
Tabellen 1 en 2 geven een aantal voorbeeldzinnen met ə in verschillende fonologische contexten voor het Nederlands-Nederlands en Belgisch Nederlands. Een overzicht van de referentiewaarden voor de eerste en tweede formant (F1 en F2) van de ə in het Nederlands-Nederlands wordt gegeven op Taalportaal .
Tabel 1. Geluidsbestanden, golfvormen en spectrogrammen voor ə in verschillende fonologische contexten in het Nederlands-Nederlands.
Woordgroep Fonologische context Geluidsbestand Golfvorm/spectrogram
met je lepel in de jus lexicaal
te beraden over de zorgwekkende situatie lexicaal, in achtervoegsel
er was niet voldoende werk in Marokko epenthetisch
Tabel 2. Geluidsbestanden, golfvormen en spectrogrammen voor ə in verschillende fonologische contexten in het Belgisch-Nederlands.
Woordgroep Fonologische context Geluidsbestand Golfvorm/spectrogram
met een gouden lepel in de mond lexicaal
ben me daarover aan het beraden lexicaal, in achtervoegsel
terug op het werk dan nog epenthetisch
Fonologische analyse van de klinker ə
  • Distinctieve kenmerken
    De distinctieve kenmerken van ə kunnen als volgt worden gespecificeerd: [–hoog, –laag,  –rond, –achter].
    De specificatie [+gespannen] zou kunnen worden toegevoegd omdat ə zich gedeeltelijk als een gespannen klinker gedraagt.
  • Status van /ə/ als gespannen vs. ongespannen klinker
    De ə kan als een ongespannen klinker beschouwd worden, maar ook als een gespannen klinker. Het fonetische gedrag, meer specifiek de zeer korte absolute duur van ə kan gezien worden als een indicatie dat het een ongespannen klinker is. Qua gedrag in het rijm van lettergrepen is de sjwa echter een gespannen klinker: net als de andere gespannen klinkers kan sjwa op het einde van een lettergreep verschijnen (bijvoorbeeld in zone zɔ:nə), maar niet voor twee niet-coronale medeklinkers: een lettergreep als əmp of əŋk is uitgesloten.
Literatuur
Eijkman (1937), Collins & Mees (1984), Gussenhoven (1992), Koopmans-van Beinum (1994), Van Bergem (1994), Van Oostendorp (2000), Van der Harst (2011), Rietveld & Van Heuven (2016).
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Kathy Rys november 2020
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html;
    Interessante links