Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
12.4.3.1 Substantief + substantief
Samenstelling van het type substantief + substantief is het meest gebruikte woordvormingsproces van het Nederlands om nieuwe woorden te maken. Dat heeft te maken met het feit dat de betekenisrelatie tussen de twee delen open is. We zien dit bijvoorbeeld in de volgende samenstellingen met het substantief molen als hoofd:
1korenmolen, mosterdmolen, verfmolen, watermolen, windmolen
Een korenmolen is een molen waarmee koren wordt gemalen, in een mosterdmolen wordt mosterd gemaakt, in een verfmolen kleurstoffen voor verf, een watermolen wordt door water aangedreven, of verplaatst water, en een windmolen wordt door wind aangedreven. Dit voorbeeld laat zien dat er veel semantische relaties mogelijk zijn tussen de delen van een samenstelling die op allerlei manieren kunnen worden ingevuld op basis van conceptuele kennis, kennis van de werkelijkheid, context en situatie.
In samenstellingen van het type substantief + substantief kunnen de samenstellende delen zelf geleed zijn (zoals in de samenstellingen keukentafelgesprek en financieringsproblematiek), en dus afleidingen of samenstellingen zijn. Bij samenstellingen als deel van samenstellingen zoals keukentafelgesprek is er sprake van recursieve toepassing van het proces van samenstelling. Op die manier kunnen in principe heel lange woorden gevormd worden. De grens aan de lengte ervan wordt niet bepaald door de grammatica van het Nederlands, maar door praktische beperkingen. Hoe langer het woord, hoe lastiger het is om het te gebruiken, en om de betekenis te achterhalen. Voorbeelden van dergelijke complexe samenstellingen zijn:
2aardbevingschadeherstelbedrijf
asbestdecontaminatieaanhangwagen
milieueffectrapportagevoorschriften
waterstofontluchtingspijpje
woonruimteverdelingscommissiereglement
Het linkerdeel kan ook een eigennaam zijn, zoals in montessori-onderwijs.
Een kenmerk van samenstellingen van het type substantief + substantief is dat tussen de twee delen een verbindingsklank kan optreden:
Tabel 1. Verbindingsklanken
verbindingsklank samenstelling
-e- man-e-schijn
-en- boek-en-week
-s- koning-s-kind
Deze verbindingsklanken zijn restanten van vroegere naamvalsuitgangen, meervoudssuffixen, of woordeinden. De verbindingsklank -s, vroeger een naamvalsuitgang, zien we ook een enkele keer na een werkwoord, zoals in scheid-s-rechter. Omdat naamvalsuitgangen niet optreden bij werkwoorden laat dit zien dat de -s hier geen naamvalsuitgang meer is. De regelmaat in de selectie van verbindingsklanken is complex van aard.
Een bijzonder type samenstellingen zijn copulatieve samenstellingen, zoals:
3geneesheer-directeur, getuige-deskundige, president-commissaris, prins-gemaal
In deze samenstellingen is het linkerdeel niet zonder meer een nadere bepaling bij de betekenis van het rechterdeel: een geneesheer-directeur is bijvoorbeeld zowel een geneesheer als een directeur. Toch is het wel zo dat in de meervoudsvormen vaak alleen het rechterdeel een meervoudsuitgang krijgt: we spreken doorgaans van geneesheer-directeuren, hoewel geneesheren-directeuren als meervoudsvorm niet uitgesloten is. In het eerstgenoemde type meervoud is dus nog steeds het rechterdeel het hoofd van de samenstelling.
Nevenschikking kan ook optreden in het linkerdeel van een samenstelling, zoals in moeder-kindrelatie ‘relatie tussen moeder en kind’. Hier is de betekenisrelatie tussen de nevengeschikte substantieven moeder en kind dus anders dan bij copulatieve samenstellingen, er is geen sprake van een ‘zowel…als’ betekenis.
Nevenschikking in woordcombinaties
Verdieping
Nevenschikking in woordcombinaties
Nevenschikking met en vinden we ook in woordcombinaties als:
ikop-en-schotel, paard-en-wagen, pijl-en-boog, stoffer-en-blik
Anders dan samenstellingen als geneesheer-directeur benoemen deze nevenschikkingen niet één entiteit, maar een combinatie van twee. Toch kan het rechter substantief in formele zin wel als kern fungeren, zoals blijkt uit het genus van zulke woordcombinaties:
iihet paard, de wagen, de paard-en-wagen
De meervoudsvorming bij zulke woordcombinaties varieert: we vinden bijvoorbeeld op internet zowel kop-en-schotels als koppen-en-schotels.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taalportaal
    Taaladvies
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Geert Booij juni 2022
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html;
    Interessante links