12.4.3.1 Substantief + substantief
Samenstelling van het type substantief + substantief is het meest gebruikte
woordvormingsproces van het Nederlands om nieuwe woorden te maken. Dat heeft te
maken met het feit dat de betekenisrelatie tussen de twee delen open is. We zien
dit bijvoorbeeld in de volgende samenstellingen met het substantief
molen als hoofd:
1korenmolen, mosterdmolen, verfmolen, watermolen, windmolen
Een korenmolen is een molen waarmee koren wordt gemalen, in een mosterdmolen wordt mosterd
gemaakt, in een verfmolen kleurstoffen voor verf, een watermolen wordt door
water aangedreven, of verplaatst water, en een windmolen wordt door wind
aangedreven. Dit voorbeeld laat zien dat er veel semantische
relaties mogelijk zijn tussen de delen van een samenstelling die op
allerlei manieren kunnen worden ingevuld op basis van conceptuele kennis, kennis
van de werkelijkheid, context en situatie.
In samenstellingen van het type substantief + substantief kunnen de
samenstellende delen zelf geleed zijn (zoals in de samenstellingen
keukentafelgesprek en
financieringsproblematiek),
en dus afleidingen of samenstellingen zijn. Bij samenstellingen als deel van
samenstellingen zoals
keukentafelgesprek is er sprake
van recursieve toepassing van het proces van samenstelling.
Op die manier kunnen in principe heel lange woorden gevormd worden. De grens aan
de lengte ervan wordt niet bepaald door de grammatica van het Nederlands, maar
door praktische beperkingen. Hoe langer het woord, hoe lastiger het is om het te
gebruiken, en om de betekenis te achterhalen. Voorbeelden van dergelijke
complexe samenstellingen zijn:
2aardbevingschadeherstelbedrijf
asbestdecontaminatieaanhangwagen
milieueffectrapportagevoorschriften
waterstofontluchtingspijpje
woonruimteverdelingscommissiereglement
Het linkerdeel kan ook een eigennaam zijn, zoals in
montessori-onderwijs.
Een kenmerk van samenstellingen van het type substantief + substantief is dat tussen de twee
delen een verbindingsklank kan optreden:
Tabel 1. Verbindingsklanken
verbindingsklank | samenstelling |
-e- | man-e-schijn |
-en- | boek-en-week |
-s- | koning-s-kind |
Deze verbindingsklanken zijn restanten van vroegere naamvalsuitgangen, meervoudssuffixen, of
woordeinden. De verbindingsklank -s,
vroeger een naamvalsuitgang, zien we ook een enkele keer na een werkwoord, zoals
in scheid-s-rechter. Omdat
naamvalsuitgangen niet optreden bij werkwoorden laat dit zien dat de
-s hier geen naamvalsuitgang
meer is. De regelmaat in de selectie van verbindingsklanken is complex van
aard.
Een bijzonder type samenstellingen zijn copulatieve
samenstellingen,
zoals:
3geneesheer-directeur, getuige-deskundige, president-commissaris, prins-gemaal
In deze samenstellingen is het linkerdeel niet zonder meer een nadere bepaling bij de betekenis
van het rechterdeel: een
geneesheer-directeur is
bijvoorbeeld zowel een geneesheer als een directeur. Toch is het wel zo dat in
de meervoudsvormen vaak alleen het rechterdeel een meervoudsuitgang krijgt: we
spreken doorgaans van
geneesheer-directeuren, hoewel
geneesheren-directeuren als
meervoudsvorm niet uitgesloten is. In het eerstgenoemde type meervoud is dus nog
steeds het rechterdeel het hoofd van de samenstelling.
Nevenschikking kan ook optreden in het linkerdeel van een samenstelling, zoals in
moeder-kindrelatie ‘relatie
tussen moeder en kind’. Hier is de betekenisrelatie tussen de nevengeschikte
substantieven moeder en
kind dus anders dan bij
copulatieve samenstellingen, er is geen sprake van een ‘zowel…als’
betekenis.
Nevenschikking in woordcombinaties
Verdieping
Nevenschikking in woordcombinaties
Nevenschikking met en vinden we ook in woordcombinaties als:
ikop-en-schotel, paard-en-wagen, pijl-en-boog, stoffer-en-blik
Anders dan samenstellingen als geneesheer-directeur benoemen deze nevenschikkingen niet één entiteit, maar een combinatie van twee. Toch kan het rechter substantief in formele zin wel als kern fungeren, zoals blijkt uit het genus van zulke woordcombinaties:
iihet paard, de wagen, de
paard-en-wagen
De meervoudsvorming bij zulke woordcombinaties varieert: we vinden bijvoorbeeld op internet zowel kop-en-schotels als koppen-en-schotels.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | juni 2022 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 12,../../data/archief/ans2/e-ans/12/body.html; |