25.4.1 Betekenis en gebruik
Verder lezen
Het nevenschikkende voegwoord of drukt een
alternatief tegenstellend verband
uit. Wat in het ene lid wordt genoemd, wordt namelijk gezien als een
alternatief voor wat in het andere lid (of de andere leden) wordt aangeduid,
met andere woorden de spreker of de schrijver laat de keuze tussen de leden
open.
Nevenschikkingen met of, ook disjuncties genaamd, zijn altijd
distributieve nevenschikkingen
(zie
[24.4.1]).
Men onderscheidt twee soorten disjuncties, naargelang er al dan niet sprake
is van een nadrukkelijke uitsluiting:
exclusieve en
niet-exclusieve disjuncties. We nemen als voorbeeld de volgende zin,
die voor twee interpretaties vatbaar is:
1Heb je geschreven of
getelegrafeerd naar je broer dat alles in orde
is?
Is het de bedoeling van de spreker te weten te komen of de hoorder reeds
contact opgenomen heeft met zijn broer (de manier waarop is niet
belangrijk), verlangt de spreker dus een antwoord als ja of
nee, dan heeft de disjunctie in de bovenstaande zin een
niet-exclusieve betekenis. De leden van de nevenschikking
worden niet beklemtoond.
Ligt daarentegen de nadruk op de beide leden van de nevenschikking en is
het de bedoeling van de spreker te weten te komen op welke manier de
hoorder met zijn broer contact opgenomen heeft, dan is de disjunctie
exclusief. In dit geval verwacht de spreker een antwoord zoals
op een keuzevraag, namelijk '(Ik heb) geschreven' of '(Ik heb)
getelegrafeerd'. De leden van de nevenschikking worden beklemtoond.
Welke interpretatie bedoeld wordt, kan blijken uit de beklemtoning, maar
ook uit de context of de situatie. Vergelijk:
Andere voorbeelden: niet-exclusief
3Lees een boek of speel wat
in de tuin, maar laat me met rust.
4Schaakt of
bridget hij misschien?
5Mensen die lid of
donateur zijn krijgen reductie.
6Heb je al koffie of
melk gekregen?
7(Wat kraakte daar?) Ging er soms een
deur open of dicht?
8Je kan er wat in de tuin
wandelen of in een rustig prieeltje een boek lezen of appels
plukken (, je kan er van alles en nog wat
doen).
exclusief
9Wat wil je nu precies?
Port of sherry?
10Wordt het mooi weer of krijgen we
regen?
11Je
doet het of je doet het niet.
12Ging die deur nu open of
dicht?
13Heeft hij gewonnen of
verloren?
14Schaakt hij of bridget
hij?
15Je hebt
de keuze: een boek lezen of in de tuin
spelen.
Een apart type niet-exclusieve disjunctie wordt vertegenwoordigd door de
volgende nevenschikkingen:
16de zebra of Kaapse
Ezel
17het
substantief of zelfstandig naamwoord.
Het voegwoord, dat in deze gevallen ook het
verklarende of genoemd wordt, verbindt twee leden
die geen keuzemogelijkheden noemen maar alternatieve formuleringen of
termen zijn. In plaats van of wordt hier ook
oftewel gebruikt.
Vaste verbindingen met het exclusieve of zijn onder meer:
18haring of kuit (van iets willen
hebben)
19(Het
was) buigen of barsten.
20(Het was) kiezen of
delen.
21erop
of eronder
22min of meer
23zus of zo
alsook het onbepaalde voornaamwoord een of ander.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 |