Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
25.4.1 Betekenis en gebruik
Verder lezen
Het nevenschikkende voegwoord of drukt een alternatief tegenstellend verband uit. Wat in het ene lid wordt genoemd, wordt namelijk gezien als een alternatief voor wat in het andere lid (of de andere leden) wordt aangeduid, met andere woorden de spreker of de schrijver laat de keuze tussen de leden open.
Nevenschikkingen met of, ook disjuncties genaamd, zijn altijd distributieve nevenschikkingen (zie [24.4.1]).
Men onderscheidt twee soorten disjuncties, naargelang er al dan niet sprake is van een nadrukkelijke uitsluiting: exclusieve en niet-exclusieve disjuncties. We nemen als voorbeeld de volgende zin, die voor twee interpretaties vatbaar is:
1Heb je geschreven of getelegrafeerd naar je broer dat alles in orde is?
Is het de bedoeling van de spreker te weten te komen of de hoorder reeds contact opgenomen heeft met zijn broer (de manier waarop is niet belangrijk), verlangt de spreker dus een antwoord als ja of nee, dan heeft de disjunctie in de bovenstaande zin een niet-exclusieve betekenis. De leden van de nevenschikking worden niet beklemtoond.
Ligt daarentegen de nadruk op de beide leden van de nevenschikking en is het de bedoeling van de spreker te weten te komen op welke manier de hoorder met zijn broer contact opgenomen heeft, dan is de disjunctie exclusief. In dit geval verwacht de spreker een antwoord zoals op een keuzevraag, namelijk '(Ik heb) geschreven' of '(Ik heb) getelegrafeerd'. De leden van de nevenschikking worden beklemtoond.
Welke interpretatie bedoeld wordt, kan blijken uit de beklemtoning, maar ook uit de context of de situatie. Vergelijk:
2aA: Eindelijk is alles voorbij. B: Heb je (al) geschreven of getelegrafeerd naar je broer dat alles in orde is? (niet-exclusief)
bA: Ik heb mijn broer het goede nieuws bericht. B: Heb je geschreven of getelegrafeerd naar je broer dat alles in orde is? (exclusief)
Andere voorbeelden: niet-exclusief
3Lees een boek of speel wat in de tuin, maar laat me met rust.
4Schaakt of bridget hij misschien?
5Mensen die lid of donateur zijn krijgen reductie.
6Heb je al koffie of melk gekregen?
7(Wat kraakte daar?) Ging er soms een deur open of dicht?
8Je kan er wat in de tuin wandelen of in een rustig prieeltje een boek lezen of appels plukken (, je kan er van alles en nog wat doen).
exclusief
9Wat wil je nu precies? Port of sherry?
10Wordt het mooi weer of krijgen we regen?
11Je doet het of je doet het niet.
12Ging die deur nu open of dicht?
13Heeft hij gewonnen of verloren?
14Schaakt hij of bridget hij?
15Je hebt de keuze: een boek lezen of in de tuin spelen.
Een apart type niet-exclusieve disjunctie wordt vertegenwoordigd door de volgende nevenschikkingen:
16de zebra of Kaapse Ezel
17het substantief of zelfstandig naamwoord.
Het voegwoord, dat in deze gevallen ook het verklarende of genoemd wordt, verbindt twee leden die geen keuzemogelijkheden noemen maar alternatieve formuleringen of termen zijn. In plaats van of wordt hier ook oftewel gebruikt.
Vaste verbindingen met het exclusieve of zijn onder meer:
18haring of kuit (van iets willen hebben)
19(Het was) buigen of barsten.
20(Het was) kiezen of delen.
21erop of eronder
22min of meer
23zus of zo
alsook het onbepaalde voornaamwoord een of ander.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taaladvies
    Dagenta
    Taalportaal
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997
    Interessante links