Voorbeeldzoeker x
(typ in het invoerveld om het voorbeeld te wijzigen)
zoek dit voorbeeld in:
ANS

Woordenboeken

  • INT (500 AD - heden)
  • Etymologiebank
  • Woordenlijst.org

Corpora en lexica

  • Corpus Hedendaags Nederlands Clarin login
  • GrETEL (CGN, Lassy)
  • SoNar Clarin login
  • Delpher
  • Celex Clarin login

Overige bronnen

  • Taalportaal
  • DBNL
  • Taaladvies.net
  • Wikipedia
  • Google
17.1.2 Voornaamwoordelijke bijwoorden
Een bijzonder type complement van Nederlandse adposities vormen de voornaamwoordelijk bijwoorden. Er zijn er zeven, namelijk er, hier, daar, waar, ergens, nergens en overal, en ze gaan vooraf aan de adpositie waar ze bij horen. In (1a) bijvoorbeeld gaat het voornaamwoordelijk bijwoord er vooraf aan de adpositie over.
Hier, daar, waar, ergens, nergens en overal zijn soms ook complement van een voorzetsel (zie ook 17.1.6 Andere constituenten). In die gevallen noemen we ze geen voornaamwoordelijke bijwoorden, maar bijwoorden van plaats (hier en daar), vragend bijwoord (waar) of onbepaalde bijwoorden (ergens, nergens en overal), zie bijvoorbeeld:
i[I]k heb me verstopt op het dak. Vanaf daar zag ik hoe ze de gevangenen lieten ontsnappen.
iiTot waar mag de staat haar tentakels uitspreiden en waar begint het private domein?
iiiHet publiek kwam van overal en verzamelde zich rijendik voor de deur.
1aRoerbak nog een paar minuten tot de kip gaar is. Strooi de pinda’s erover.
b[D]e verdeling is het scheefst bij de was: hieraan zijn mannen ... gemiddeld slechts twee minuten per dag kwijt; vrouwen een half uur.
cIk heb drie vriendengroepen. Eén daarvan wilde die avond meteen langskomen.
dZe ontwierp een methode waarmee docenten de taalontwikkeling van hun leerlingen kunnen ondersteunen.
eAls je ergens in gelooft, moet je niet opgeven, wat de mensen om je heen ook zeggen.
fZe liet zich nergens door afleiden.
gJe moet overal op voorbereid zijn.
Voornaamwoordelijke bijwoorden worden heel veel gebruikt in het Nederlands. Anders dan in andere talen namelijk kunnen Nederlandse adposities niet zomaar een voornaamwoord als complement hebben. Dat gaat wél als het voornaamwoord naar een of meer personen verwijst, zoals in aan mij of met iemand. Maar voornaamwoorden die naar 'dingen' verwijzen, kunnen vaak niet het complement van een adpositie zijn. Dus, om terug te verwijzen naar de kip in (1a) zeggen we niet Strooi de pinda's over hetuitgesloten, met het persoonlijk voornaamwoord het als complement van het voorzetsel over. We gebruiken het voornaamwoordelijk bijwoord er, dat voorafgaat aan de adpositie over.
Merk op dat we de term voornaamwoordelijk bijwoord hier uitsluitend gebruiken voor de taalelementen er, hier, daar, waar, ergens, nergens en overal. Traditioneel wordt deze term ook wel gebruikt voor combinaties als erover of hieraan als geheel, inclusief de adpositie. In lijn met de recente taalkundige literatuur worden die combinaties hier echter als adpositieconstituenten gezien: erover, bijvoorbeeld, is een adpositieconstituent, met de adpositie over als kern en het voornaamwoordelijk bijwoord er als complement.
Een bijzondere eigenschap van dit type adpositieconstituent is dat de kern en het complement niet altijd direct naast elkaar staan. Dat doen ze wel in de voorbeelden in (1) hierboven, maar in (2) hieronder staan er steeds één of meer woorden tussen. Dat zijn geen bepalingen binnen de adpositieconstituent: het gaat echt om aparte zinsdelen. Zo vinden we tussen het voornaamwoordelijk bijwoord er en de adpositie over in (2a) het lijdend voorwerp verse koriander, en worden nergens en door in (2f) onderbroken door de bijwoordelijke bepaling wezenlijk.
2aLaat uw eters zelf wat limoensap over de kip knijpen en er verse koriander over strooien.
bSnel reken ik uit dat ik hier nooit langer dan een uur aan kwijt kan zijn.
cHuizen die leegstonden worden gerenoveerd en verhuurd. Daar profiteert een hele straat van.
dDé methode waar geen enkel kind nog moeilijkheden mee heeft, bestaat niet.
e[P]assie betekent dat je ergens zo in gelooft dat je er alles voor over hebt.
f[D]it dwalende personage [lijkt ...] nergens wezenlijk door aangeraakt ... te worden, zelfs niet door zijn gezinsleden.
gZe heeft net besloten, zegt ze, dat ze overal nee op gaat  zeggen.
Verder lezen
Merk op dat verschillende voornaamwoordelijke bijwoorden een verschillende mate van samenhang met de adpositie laten zien, wat de vraag oproept of we in alle gevallen wel met constituenten te maken hebben. In de eerste plaats worden er, hier, daar en waar, als ze direct voorafgaan aan hun adpositie, daamee aaneengeschreven als één woord, zoals erover, hieraan, daarvan en waarmee in (1a)-(1d). Die schrijfwijze is eigenlijk ongebruikelijk voor een complement en een kern van een (adpositie)constituent. Ergens, nergens en overal daarentegen staan altijd los van hun adpositie, ook als ze er direct aan voorafgaan, zoals ergens in, nergens door en overal op in (1e)-(1g).
Een ander verschil in samenhang zien we op de eerste zinsplaats. Er, hier, daar en waar kunnen samen met hun adpositie op de eerste zinsplaats staan, zoals in (3). Dat kunnen we als bewijs zien dat ze samen een constituent vormen. Ergens, nergens en overal daarentegen kunnen nooit samen met hun adpositie op de eerste zinsplaats staan, zoals in (4). Als ze al op de eerste zinsplaats voorkomen, is dat zonder hun adpositie, zoals in (5).
3aEen ingenieur van de Dienst Wegen en Verkeer besliste dat het verkeer onder de brug kon rijden. Erover gaat niet.
b's Morgens werden de B-wedstrijden gesprongen. Hieraan namen de jeugdturnsters op twee onderdelen deel.
cWaar termieten leven, komt de Afrikaanse savanne tot bloei. Daarvan profiteren mens en dier.
dWaarmee kan ik u helpen?
4a[E]rgens in moet je tenslotte geloven.uitgesloten
bNergens op wordt echt diep ingegaan.uitgesloten
cOveral over heeft hij een mening.uitgesloten
5a[E]rgens moet je tenslotte in geloven.
Internet, geraadpleegd 21 september 2020 
bNergens wordt echt diep op ingegaan.
cOveral heeft hij een mening over.
De hier besproken adpositieconstituenten zijn dus van bijzondere aard. Soms worden ze aaneengeschreven als één woord, wat eigenlijk ongebruikelijk is voor een kern en een complement. Kern en complement kunnen niet altijd als geheel op de eerste zinsplaats staan. En het is heel gebruikelijk dat er één of meer woorden tussen de kern en het complement in staan. In die gevallen noemen we zo'n constituent 'discontinu'.
In onderstaande subparagrafen gaan we verder in op de voornaamwoordelijke bijwoorden als complement:
  • 17.1.2.1 Vijf typen voornaamwoordelijke bijwoorden: Op basis van gelijkenissen met verschillende typen voornaamwoorden kunnen we voornaamwoordelijke bijwoorden indelen in vijf typen: het persoonlijk voornaamwoordelijk bijwoord er, de aanwijzend voornaamwoordelijke bijwoorden hier en daar, het betrekkelijk én vragend voornaamwoordelijk bijwoord waar, en de onpersoonlijk voornaamwoordelijke bijwoorden ergens, nergens en waar. In sommige gevallen is het gebruik van het corresponderende voornaamwoord niet uitgesloten.
  • 17.1.2.2 Opeenvolgend of los van elkaar? Het voornaamwoordelijk bijwoord en de adpositie kunnen direct op elkaar volgen, of los van elkaar in de zin met één of meer woorden ertussen. Of ze aaneengesloten of onderbroken in de zin staan, hangt af van een heel aantal factoren.
Literatuur
    Interessante links
    ANS
    Taaladvies
    Dagenta
    Taalportaal
    Versiegeschiedenis
    versie redacteur(en) datum opmerkingen
    3.0 Maaike Beliën januari 2021
    2.1 januari 2019 Automatische conversie van ANS 2.0
    2.0 W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn 1997 hoofdstuk 17,../../data/archief/ans2/e-ans/17/body.html;
    Interessante links