1.6.4.4 Woorden met inheemse prefixen
In woorden met inheemse prefixen valt de hoofklemtoon van het gelede woord
vrijwel nooit op het prefix. Het prefix kan onbeklemtoond zijn, of secundaire
klemtoon dragen. Van de onbeklemtoonde prefixen hebben be- bə en
ge- ɣə een sjwa als klinker, waardoor ze geen klemtoon kunnen
dragen. Voor veel sprekers heeft het prefix ver- vɛr de fonologische
vorm vər; dan is dit prefix ook vanzelfsprekend niet beklemtoonbaar door de
aanwezigheid van de sjwa:
Tabel 1. Woorden met onbeklemtoonde prefixen
prefix | geleed woord |
be- | be-díjken |
er- | er-váren |
ge- | ge-bíéden |
ont- | ont-blóten |
ver- | ver-tróúwen |
In de tweede plaats is er een groep prefixen die corresponderen met een
zelfstandig optredend woord, maar in gelede woorden een specifieke betekenis
bijdragen aan het woord als geheel. De aanhechting van zo’n prefix levert altijd
een werkwoord op. Dergelijke prefixen hebben een volle klinker, bestaan soms uit
twee syllaben, en vormen op zich een prosodisch woord. Dat
merken we ook aan de syllabeverdeling. In een woord als
heropenen bijvoorbeeld, valt
er een syllabegrens na de
r van
her-:
her.o.pe.nen.
In een meer informele spreekstijl kan de
r
wel ambisyllabisch worden gerealiseerd.
Dergelijke prefixen dragen wel een secundaire klemtoon.Tabel 2. Woorden met secundair beklemtoonde prefixen
prefix | geleed woord |
aan- | ààn-váárden |
achter- | àchter-hálen |
door- | dòòr-lópen |
her- | hèr-bóúwen |
mis- | mìs-drágen |
om- | òm-klèmmen |
onder- | ònder-stéunen |
over- | òver-strómen |
vol- | vòl-dóén |
voor- | vòòr-kómen |
weer- | wèèr-spíégelen |
Veel van deze prefixen corresponderen met een woord dat kan optreden als deel van
een scheidbaar samengesteld werkwoord, zoals de voorbeelden
van zulke werkwoorden in Tabel 3 laten zien. In de scheidbare variant van
zulke werkwoorden draagt het eerste woord de klemtoon, anders dan bij de
geprefigeerde werkwoorden. Daardoor hebben we minimale paren met
betekenisverschillen zoals:
Zie Booij (2019: Hoofdstuk 7).
Tabel 3. Scheidbaar samengestelde en corresponderende prefix-werkwoorden
scheidbaar samengesteld werkwoord | prefix-werkwoord |
dóór-lòpen | door-lópen |
óm-blázen | òm-blázen |
ónder-gààn | ònder-gáán |
óver-kómen | òver-kómen |
vóór-kòmen | vòòr-kómen |
De prefixen her-, onder-, en over- dragen de
hoofdklemtoon van het werkwoord als de eerste syllabe van het basiswoord geen
hoofdklemtoon draagt:
Tabel 4. Werkwoorden met beklemtoonde inheemse prefixen
prefix | basiswerkwoord | prefix-werkwoord |
her- | formuléren | hér-formulèren |
onder- | financíéren | ónder-financìèren |
over- | belíchten | óver-belìchten |
Sommige inheemse prefixen dragen de hoofdklemtoon van het woord. Het zijn
zelfstandige prosodische woorden.
Tabel 5. Woorden met inheemse prefixen met hoofdklemtoon
prefix | geprefigeerd woord |
aarts- | áárts-bìsschop |
oer- | óér-mèns |
on- | ón-mèns |
her- | hér-bòuw |
onder- | ónder-verhùùr |
over- | óver-bestèding |
Deze geprefigeerde woorden zijn prosodisch gezien samenstellingen, combinaties
van twee prosodische woorden. In een nominale samenstelling valt de
hoofdklemtoon doorgaans op het eerste prosodisch woord, en dat geldt ook voor de
zelfstandige naamwoorden in Tabel 5.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | september 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |