ANS | 6.3.2 Relationele adjectieven

6.3.2 Relationele adjectieven

Relationele adjectieven, zoals gouden, koninklijk, viraal en buitenlands, zijn afgeleid van een substantief: ze bestaan uit een substantief en een suffix (bijvoorbeeld -en in het geval van een stofadjectief als gouden). Anders dan kwalificerende adjectieven, die een eigenschap uitdrukken van iets of iemand, drukken relationele adjectieven een relatie uit tussen twéé entiteiten (persoon, dier, ding, of groep). De ene entiteit wordt benoemd door het substantief waar het adjectief van is afgeleid (het basisnomen), de andere door het substantief waar het adjectief aan voorafgaat (het kernnomen):

Voorbeelden uit Heynderickx (2001: 19).

gouden ring	basisnomen: goud kernnomen: ring relatie: gemaakt van 'ring gemaakt van goud'
koninklijk besluit	basisnomen: koning kernnomen: besluit relatie: uitgaande van 'besluit uitgaande van de koning'
virale infectie	basisnomen: virus kernnomen: infectie relatie: veroorzaakt door 'infectie veroorzaakt door een virus'
buitenlandse reis	basisnomen: buitenland kernnomen: reis relatie: naar 'reis naar het buitenland'

De betekenis van het basisnomen en het kernnomen is duidelijk, maar de relatie wordt geïmpliceerd en kan meestal worden afgeleid uit kennis van de context en de situatie.

Zie Heynderickx (2001: 110-113) en Broekhuis (2013: 48-59) voor de vele verschillende typen relaties die er kunnen bestaan tussen een relationeel adjectief en het gemodificeerde substantief, met bijbehorende suffixen.

Relationele adjectieven worden vaak gebruikt in een formele en geleerde context, zoals in sociaal-politieke contexten (bijv. electorale strijd, interbellaire vrede), de geneeskunde (bijv. juveniele paralyse, protozoaire infectie, postoperatieve verzorging) en andere takken van wetenschap (bijv. metriek stelsel, deverbatief adjectief).

Zie Heynderickx (2001: 179-225) voor een uitgebreide bespreking van de stilistische en pragmatische aspecten van relationele adjectieven.

Relationele adjectieven zijn in hun gebruik beperkter dan kwalificerende adjectieven. Anders dan de meeste kwalificerende adjectieven kunnen relationele adjectieven (doorgaans) niet predicatief gebruikt worden (bijv. de reis is buitenlands uitgesloten), vormen ze geen trappen van vergelijking (bijv. een buitenlandsere reis uitgesloten , de buitenlandste reisuitgesloten), en worden ze niet gecombineerd met bepalingen van graad (bijv. een zeer/tamelijk buitenlandse reisuitgesloten).

Zie voor een verdergaande bespreking hiervan, Heynderickx (2001: 31-43 en 46-67).

Verder lezen

Vormen van relationele adjectieven

Relationele adjectieven worden altijd gevormd door middel van afleiding uit substantieven, het zijn altijd denominale adjectieven (bijv. viraal < virus, menselijk < mens, parlementair < parlement). Het is overigens niet zo dat álle denominale adjectieven relationele adjectieven zijn: sommige kwalificerende adjectieven zijn eveneens denominaal, zoals regenachtig, modieus en armoedig.

De afleiding van relationele adjectieven gebeurt door middel van een aantal suffixen (achtervoegsels). In Tabel 2 geven we een overzicht van die suffixen.

Dit overzicht is gebaseerd op Heynderickx (2001: 29, 100-107).

Tabel 2. Suffixen voor de vorming van relationele adjectieven.

Suffix	Voorbeelden
-aal	thermale baden, cardiale pijn, virale infectie
-(i)aans	freudiaanse verspreking
-air	parlementaire debatten, militaire dienst
-eel	culturele activiteiten, presidentiële woning
-en	zilveren servies, katoenen stof
-er	Aalster carnaval, Groninger koek, kapucijner monnik
-ief	fictief verhaal, educatieve uitgeverij
-iek	katholieke kerk, periodiek systeem
-iel	tactiele therapie, infantiele benadering
-ig	heelkundige ingreep, toekomstige leerlingen
-isch	Napoleontische tijd, fonologisch handboek, Belgische wafel
-lijk	dierlijk gedrag, stedelijke vervuiling, ochtendlijke wandeling
-ling	mondeling examen
-s	Turkse afkomst, onderhuidse bloeding, maartse buien

Semantische verschillen tussen relationele en kwalificerende adjectieven

In het geval van een combinatie van een relationeel adjectief met een substantief is er altijd sprake van (een relatie tussen) twee entiteiten, terwijl er bij kwalificerende adjectieven meestal maar van één entiteit sprake is, namelijk de entiteit die aangeduid wordt door het gemodificeerde substantief, waaraan (door het adjectief) een eigenschap wordt toegekend. We illustreren dit in de volgende voorbeelden:

1De paarden van Wilhelmina mochten van hun oude dag genieten in de koninklijke stallen.relationeel

CHN

2De grote boerderijen hebben allemaal al nieuwe stallen, maar bij familiebedrijven gaat dat langzamer.kwalificerend

CHN

In (1) wordt er door het relationeel adjectief koninklijk een relatie gelegd tussen twee entiteiten, namelijk ‘stallen’ en 'koning' (‘stallen die toebehoren aan de koning’), terwijl er in (2) sprake is van één entiteit, namelijk ‘stallen’, waaraan een eigenschap wordt toegekend door het kwalificerende adjectief nieuw.

Ook kwalificerende adjectieven kunnen afgeleid zijn van een substantief, zoals zomers en zonnig. Die leggen ook wel een relatie tussen twee entiteiten, maar die relatie is van een andere soort dan bij relationele adjectieven.

Zie Heynderickx (2001: 21).

Het gaat om relaties met een vergelijkend element, bijv. een zomerse dag = 'een dag zoals in de zomer', of een kwantificerend element, bijvoorbeeld een zonnige middag = 'een middag met veel zon'.

Er zijn ook gevallen van polysemie waarbij één adjectief zowel een kwalificerende als een relationele gebruikswijze kent met daaraan verbonden betekenisverschillen.

Zie Heynderickx (2001:24).

Bijvoorbeeld:

3De centrale verdediger ondervindt te veel last van een hamstringblessure.relationeel

CHN

4Een centrale rol in het verhaal is weggelegd voor zijn 95-jarige oma.kwalificerend

CHN

In voorbeeld (3) is centrale een relationeel adjectief met als betekenis ‘een positie in het centrum’. In (4) hebben we te maken met een kwalificerend adjectief dat duidt op ‘een belangrijke rol’. Typerend is dat enkel in het geval van het kwalificerende adjectief een intensiverend bijwoord (nl. gradering) gebruikt kan worden, bijvoorbeeld een zeer centrale rol.

Aangezien relationele adjectieven doorgaans niet gradeerbaar zijn door middel van bijwoorden of trappen van vergelijking, terwijl kwalificerende adjectieven dat wel zijn, leidt dit in het geval van polysemie tot het volgende verschil:

5Hij kreeg een koninklijk lintje opgespeld door de burgemeester van Amsterdam in de Stadsschouwburg in Amsterdam.relationeel

CHN

6Er is geen koninklijker welkom mogelijk.kwalificerend

CHN

In (5) is koninklijk een relationeel adjectief met als betekenis ‘uitgaande van de koning’. Hier is gradering niet mogelijk (een erg koninklijk lintjeuitgesloten, een koninklijker lintjeuitgesloten), terwijl het kwalificerende adjectief in (6) met de betekenis ‘zoals van/voor een koning’ wel gradeerbaar is en hier in de comparatief staat.

Voorbeelden van predicatief en adverbiaal gebruik van relationele adjectieven

Verdieping

Voorbeelden van predicatief en adverbiaal gebruik van relationele adjectieven

Hoewel er over het algemeen wordt aangenomen dat relationele adjectieven alleen attributief gebruikt kunnen worden (bijv. de buitenlandse reis, maar de reis is buitenlandsuitgesloten), toont Heynderickx met een aantal corpusvoorbeelden aan dat er hierop ook uitzonderingen zijn, bijvoorbeeld:

De voorbeelden komen uit Heynderickx (2001: 57, 69).

Predicatief

iHet bolsjevisme is niet nationaal, het is “internationaal” en vijandig jegens alles wat nationaal is.

iiDe schijven zijn dubbelzijdig.

Adverbiaal

iiiMaar fiscaal blijft het nadeel bestaan.

ivWie lid wil worden geeft schriftelijk of telefonisch naam en adres door.

Ook met de toevoeging van een woord als louter zijn relationele adjectieven wel predicatief te gebruiken, bijv. het ensemble is louter instrumentaal, de samenwerking is louter politiek.

Combineerbaarheid van relationele adjectieven

Relationele adjectieven hebben een aantal opmerkelijke eigenschappen met betrekking tot hun combineerbaarheid met kwalificerende adjectieven enerzijds en met andere relationele adjectieven anderzijds.

Zie Heynderickx (2001: 70-86).

Relationele adjectieven zijn doorgaans niet combineerbaar met kwalificerende adjectieven door middel van een nevenschikking. Zo kan men niet zeggen een belangrijke en parlementaire commissieuitgesloten of een virale en ernstige infectieuitgesloten.

Soms is er wel nevenschikking, maar in dat geval gaat het slechts over een ‘schijnbaar’ relationeel adjectief dat eigenlijk een kwalificerende betekenis heeft, bijvoorbeeld in een waardig en koninklijk optreden, waarin koninklijk de betekenis heeft ‘zoals van een koning’ en daarmee een eigenschap toekent aan het substantief optreden (andere voorbeelden zijn: een waardevol en historisch boek, warme en vaderlijke gevoelens).

Volgens Heynderickx (2001: 72) wijst het gebruik van nevenschikking met een kwalificerend adjectief ontegenzeglijk op een kwalificerende interpretatie van de betreffende adjectieven.

Kwalificerende en relationele adjectieven kunnen wel samen een substantief modificeren in gevallen als een mooi koninklijk paleis, een klein elektrisch vuurtje of een zwarte leren jas. Daarbij gaat het kwalificerende adjectief altijd aan het relationele vooraf.

Heynderickx argumenteert dat dit te maken heeft met de verschillende functie van beide typen adjectieven: relationele adjectieven hebben als functie dat ze ‘classificeren’, terwijl kwalificerende adjectieven ‘kwalificeren/karakteriseren’. De (classificerende) relationele adjectieven staan dichter bij de kern van de nominale constituent dan de kwalificerende adjectieven, omdat ze informatiever zijn. Zo gaat in de bovengenoemde voorbeelden meer informatie verloren wanneer het relationele adjectief weggelaten wordt dan wanneer het kwalificerende adjectief weggelaten wordt (bijv. een mooi paleis vs.een koninklijk paleis).

Er zijn uitzonderingen op deze volgorde, zoals de Amerikaanse geheime dienst. In dat geval zijn het kwalificerende adjectief en het kernnomen (nl. geheime dienst) sterk met elkaar vergroeid.

Ook zijn er wel gevallen waarin twee (of meer) relationele adjectieven voorafgaan aan een substantief, zoals in toekomstige therapeutische ontwikkelingen.

Zie Heynderickx (2001: 81).

In die gevallen is er een hiërarchie. Het substantief (ontwikkelingen) wordt gemodificeerd door het adjectief dat er direct voor staat (therapeutische, dus ‘ontwikkelingen binnen therapieën’). Het adjectief dat daar weer aan voorafgaat (toekomstige) modificeert dat geheel (therapeutische ontwikkelingen, dus ‘therapeutische ontwikkelingen die in de toekomst zullen plaatsvinden’).

Als twee relationele adjectieven tegelijk de kern van een nominale constituent modificeren, dient er altijd een nevenschikkend voegwoord te worden gebruikt (bijv. economische en financiële belangen). Er kan dus geen komma worden gebruikt, iets wat wel mogelijk is in het geval van twee kwalificerende adjectieven die samen een kern modificeren (bijv. een rijk, vrijgevig man naast een rijk en vrijgevig man).

Zie Heynderickx (2001: 79).

We illustreren dit nog met de volgende voorbeelden:

7Hij ziet het lidmaatschap als het hoogtepunt in de dialoog met de regering over de rol van de private sector in de sociale en economische ontwikkeling van Suriname.

CHN

8Er zijn ook morfologische en syntactische eigenaardigheden aan de stadstalen, maar die zijn zelden zo kleinschalig dat ze tot één stad beperkt blijven.

Literatuur

Heynderickx (2001); Broekhuis (2013)

ANS

Taaladvies

Dagenta

Taalportaal

versie	redacteur(en)	datum	opmerkingen
3.0	Kathy Rys	november 2024	Een tussentijdse versie van dit hoofdstuk werd van commentaar voorzien door Maaike Beliën, Thomas Haga, Priscilla Heynderickx en Jack Hoeksema. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit hoofdstuk berust bij de redacteur(en).
2.1		januari 2019	Automatische conversie van ANS 2.0
2.0	W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn	1997	hoofdstuk 6,../../data/archief/ans2/e-ans/06/body.html;

Woordenboeken

Corpora en lexica

Overige bronnen