1.6.5.2 De klemtoon in adjectivische samenstellingen
Adjectivische samenstellingen hebben, anders dan de nominale, vaak de klemtoon op het rechterlid,
met name in predicatief gebruik. In
attributief gebruik ligt de klemtoon echter op het
eerste lid:
Zie Langeweg (1988), Visch (1989), Trommelen & Zonneveld
(1989:246-247), Backhuys (1989).
In dit attributieve gebruik is de hoofdklemtoon van het adjectief een
secundaire klemtoon geworden, omdat het hoofd van de
woordgroep, het zelfstandig naamwoord, de hoofklemtoon van de woordgroep
krijgt.Tabel 1. Klemtoon in adjectivische
samenstellingen
predicatief gebruik | attributief gebruik |
Dit kind is dood-zíék | een dòòd-ziek kind |
Dit kind is doof-stóm | een dòòf-stom kind |
Die jurk is licht-bláúw | een lìcht-blauwe jurk |
Mijn leraar is wereld-vréémd | een wèreld-vreemde leraar |
Onze dochter is woning-zóékend | een wòning-zoekende dochter |
Dit bakmeel is zelf-ríjzend | zèlf-rijzend bakmeel |
Er zijn ook adjectivische samenstellingen met een zelfstandig naamwoord als linkerlid die altijd
klemtoon op het eerste deel hebben. Het gaat om woorden die eindigen op
adjectieven zoals -blind, -moe, -rijk, en -ziek:
1kléuren-blind,
lévens-moe, kléur-rijk, zéé-ziek
Als het eerste deel van een adjectivische samenstelling een intensiverende betekenis heeft
gekregen, dan wordt dat eerste deel beklemtoond, ook als de samenstelling in
predicatieve positie staat.
2ápe-trots,
bére-sterk, bóter-zacht, drúip-nat, dóóds-bang, fónkel-nieuw,
hónds-brutaal, íjzer-sterk, kákel-vers, knétter-gek, líjk-bleek,
péper-duur, réte-spannend, réuze-leuk, spúúg-zat, stéén-koud,
strónt-eigenwijs, vúúr-rood
Enkele voorbeelden van het predicatief gebruik van zulke samenstellingen worden
gegeven in (3):
3Mijn vader is bére-sterk
De zieke zag líjk-bleek
Mijn dochter is strónt-eigenwijs
Als het linkerlid een voorzetsel of bijwoord is, is er ook klemtoonvariatie,
afhankelijk van de syntactische positie: klemtoon op het rechterlid bij
predicatief gebruik, op het linkerlid bij attributief gebruik:
Tabel 2. Klemtoon in adjectivische samenstellingen met een voorzetsel
predicatief gebruik | attributief gebruik |
Mijn vader is bij-zíénd | mijn bíj-ziende vader |
Het station is over-vól | een óver-vol station |
De opkomst was buiten-gewóón | een búiten-gewone opkomst |
Omdat woorden als over- en buiten- hier een intensiverende betekenis hebben, kan de
hoofdklemtoon ook in predicatief gebruik op deze woorden liggen.
Verder lezen
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
3.0 | Geert Booij | september 2020 | |
2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 1,../../data/archief/ans2/e-ans/01/body.html; |