7.2.2.1 Gebruik van rangtelwoorden in een nominale constituent
Rangtelwoorden in de nominale constituent kunnen, net als adjectieven,
attributief gebruikt worden. Ze vormen dan een bijvoeglijke voorbepaling bij een
substantief, zoals in de zinnen 1-3:
1Het is ondertussen alweer
de
twaalfde
editie van het
evenement.
2Brazilië heeft
zijn
duizendste
voetbalinterland niet kunnen
winnen.
3Na
die
tweede
brief werd ik echt boos.
Normaal gesproken wordt het rangtelwoord door een bepaald lidwoord
voorafgegaan, of een equivalent daarvan (zoals een bezittelijk of aanwijzend
voornaamwoord), zoals in de voorbeelden 1-3. In een opsomming kan het rangtelwoord ook volgen op
een onbepaald lidwoord, zoals in 4. In telegramstijl kan het lidwoord (of een equivalent daarvan) worden
weggelaten, zoals in 5.
Zie ook Broekhuis & Den Dikken (2012: 892).
4Een
tweede
probleem dat wij signaleren, is dat de regeling
voor te weinig woningen geldt.
5Eerste
punt op de agenda is de verkiezing van de twee
voorzitters.
De rangtelwoorden
eerste,
laatste en
middelste kunnen soms de rol
van determinerend element vervullen. Dat is het geval in voorbeelden 6-8, waarin het rangtelwoord gevolgd wordt door een
hoofdtelwoord en dan een substantief:
6De
eerste
vijf proefwoningen zijn inmiddels
gerealiseerd.
7Er is
de
laatste
tien jaar enorm veel
veranderd.
8De
middelste
twee stippen bewegen naar elkaar
toe.
In dit soort gevallen is ook de volgorde hoofdtelwoord + rangtelwoord mogelijk,
zoals in de voorbeelden 9-11. In dat geval functioneert het rangtelwoord als een
bijvoeglijke voorbepaling bij het substantief en het hoofdtelwoord als een
determinerend element.
9SBS zendt donderdag een
compilatie van de vijf
eerste
uitzendingen uit.
10Van de
zes
laatste
meldingen zijn twee personen naar het ziekenhuis
verwezen.
11Tijdens de werkzaamheden
zullen de twee
middelste
rijstroken worden
afgesloten.
Deze volgorde kan twee betekenissen hebben.
Vergelijk ook het gebruik van adjectieven in de overtreffende trap met
hoofdtelwoorden, zoals de twee leukste /
leukste twee boeken.
De combinatie de vijf eerste
proefwoningen kan naast ’de eerste vijf
proefwoningen van één bouwproject’ (de enige mogelijke interpretatie van
de eerste vijf proefwoningen
in voorbeeld 6) ook 'telkens de eerste proefwoning van vijf
verschillende bouwprojecten' betekenen.
Zie ook Taaladvies .
Hieronder bespreken we nog een aantal bijzondere gebruikswijzen van
rangtelwoorden in een nominale constituent: in vaste uitdrukkingen
(eerste minister), in data
(de elfde november) en in
namen van bijvoorbeeld koningen en pausen (Hendrik de
Achtste).
Verder lezen
In vaste uitdrukkingen
Rangtelwoorden kunnen ook gebruikt worden in een aantal min of meer vaste
uitdrukkingen, zoals eerste
minister, tweede
prijs en derde
klas. In die gevallen kan het substantief ook in het
meervoud staan:
Zie Broekhuis & Den Dikken (2012:
892-893).
12Ook
de
eerste
ministers van Thailand, Maleisië en Singapore
kregen een uitnodiging.
13Er zijn ook
tweede
prijzen uitgereikt: de zilveren griffels en
penselen.
14Leerlingen uit de
derde
klassen volgden vorig schooljaar cursussen bij
foto-instituut Foam.
In data
Een ander bijzonder geval is het gebruik van rangtelwoorden in data, zoals in
15-16. Het rangtelwoord duidt immers gewoonlijk niet het
rangnummer van de maand in een reeks aan – wat in principe mogelijk is,
bijvoorbeeld de elfde november(maand) in z' n
leven – maar het rangnummer van de dag in de
betreffende maand.
Zie ook De Belder (2007: 28).
15De sluitingsdag van de
boekenmarkt is de elfde
november.
16Die tiende
mei is toevallig ook de dag dat Churchill tot premier
werd benoemd.
In namen
Namen van koningen, keizers, pausen en dergelijke komen naast de schrijfwijze met
een Romeins cijfer (Willem II,
Johannes XXIII) ook met een
rangtelwoord voor. Het rangtelwoord, vergezeld van het bepaalde lidwoord, komt
dan achter het substantief waar het bij hoort, bijvoorbeeld
Willem de Tweede,
Leopold de Eerste,
Hendrik de Achtste,
Elizabeth de Eerste,
Karel de Vijfde,
Johannes de
Drieëntwintigste. Lidwoord en rangtelwoord maken hier
deel uit van een eigennaam (zie ook 14.7.2).
17Had Hendrik
de
Achtste die zes
vrouwen?
18Er hangen ook
schilderijen van Willem de
Tweede en Anna
Paulowna.
Willem Twee
Verdieping
Willem Twee
De schrijfwijze van zulke namen met een Romeins cijfer volgend op de
eigennaam geeft soms aanleiding tot de spellinguitspraak 'eigennaam +
bepaald hoofdtelwoord' (bijv. Henry
Acht, Willem
Twee). Deze uitspraak is alleen algemeen
gebruikelijk wanneer het niet om de betreffende vorst/keizer/paus gaat,
maar bijvoorbeeld om merknamen van sigaren (bijv.
Karel I
Karel één,
Willem II
Willem twee), of sportclubs
(bijv. voetbalclub Willem II
Willem twee). Voor vorsten- en
pausennamen wordt de uitspraak van het Romeinse cijfer als hoofdtelwoord
afgekeurd. Algemeen wordt wel Pius
X als Pius
tien uitgesproken.
Literatuur
Interessante links
ANS
Taalportaal
Taaladvies
Versiegeschiedenis
| versie | redacteur(en) | datum | opmerkingen |
| 3.0 | Kathy Rys | november 2023 | |
| 2.1 | januari 2019 | Automatische conversie van ANS 2.0 | |
| 2.0 | W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij, M.C. van den Toorn | 1997 | hoofdstuk 7,../../data/archief/ans2/e-ans/07/body.html; |
gebruik rangtelwoordnominale constituent